Spring naar inhoud

Tag: iserloh

Gepubliceerd op Geef een reactie op 95 theses on Luther & The Protestant Reformation (Richard Rex)

Een van de betere promostunts... (voor het Lutherboek van prof. Richard Rex), en daarbij nog vaak de nagel op de kop ook. Hier de link en daaronder een screenshot van de eerste vijf. Tot leringhe ende vermaeck !

 

Omdat ze niet meer te vinden waren op de website van Princeton (PUP), hier een copie:

The 95 Theses of Richard Rex

I.      Martin Luther did not nail the Ninety-Five Theses to the doors of the Castle Church in Wittenberg on 31 October 1517.

II.     That was a myth created by Philip Melanchthon through the conflation of hazy reports and recollections nearly thirty years later.

III.    The Ninety-Five Theses were posted that day – by mail, to the Archbishop of Mainz, Albrecht von Hohenzollern.

IV.     The Ninety-Five Theses did not cross all Germany within four weeks. It was not until January 1518 that they spread like wildfire.

V.      The Ninety-Five Theses neither expressed nor reflected Luther’s doctrine of justification by faith alone, which he had not yet formulated.

VI.      The key to justification by faith alone was the sense of certainty of divine grace which it conferred upon believers.

VII.    Such certainty is not only absent from the Ninety-Five Theses, but is explicitly denied in Luther’s covering letter to the archbishop.

VIII.   Luther’s doctrine of justification by faith alone is a simple doctrine which many people, even some Protestants, find hard to understand.

IX.     Luther’s doctrine of justification by faith alone was unthinkable without the prior development of the theology of indulgences.

X.      Justification by faith alone represented not so much the abolition of indulgences as their ultimate extension and elaboration.

XI.     Indulgences were not selling salvation or forgiveness. They were remittances of punishment in reward for charitable acts or gifts.

XII.    It was not the unpopularity of indulgences that drove Luther to protest in 1517, but their popularity.

XIII.   Luther did not proclaim what many had long thought but never dared to say. He said what had never before been thought.

XIV.    The Protestant Reformers came not from the margins of the late medieval church, but from its intellectual and moral elite.

XV.     Although there were many Protestant Reformers, Luther was neither one among many nor even first among equals.

XVI.    Luther was the one: they were the many. No Luther, no Reformation.

XVII.   The personality cult of Martin Luther in his lifetime saw the structure of a saint’s cult applied to a living person.

XVIII. No other Protestant Reformer was the object of such a cult in their lifetime.

XIX.    Luther alone of the Protestant Reformers saw the impossibility of reconciling justification by faith alone with the Epistle of James.

XX.     All the early Protestant Reformers took their lead from Luther and found their inspiration in him.

XXI.   Ulrich Zwingli alone claimed that his path to Reformation was entirely independent of Luther’s.

XXII.   That Zwingli was entirely independent of Luther’s influence is mere flummery, dependent on Zwingli’s unsupported word.

XXIII.  Zwingli made this claim only after he had fallen out with Luther. It was not true.

XXIV.   Andreas Carlstadt was unwilling to play second fiddle to Luther, but was unable to snatch the lead from him.

XXV.    Philip Melanchthon was a derivative thinker who always bore the impression of the last person to sit upon him – usually Luther.

XXVI.   Martin Bucer was one of the most original Protestant Reformers, but lacked the charisma to win a significant following for himself.

XXVII.  John Calvin’s most distinctive religious ideas were derived entirely from others, most notably from Martin Bucer.

XXVIII. John Knox was a prophet of the Old Testament disguised as an apostle of the New.

XXIX.   Ulrich von Hutten adopted Luther’s cause solely for the impetus it might give to the concept of the German Nation.

XXX.    Ulrich von Hutten had no grasp of Luther’s religious teaching as such.

XXXI.   The idea that Luther himself was only following the teaching of Augustine of Hippo is a radical misunderstanding of both men.

XXXII.  For Luther, Augustine only ever said two things of real value – and he invariably misquoted one of them.

XXXIII. Luther’s doctrine of original sin was not Augustine’s, but one that Augustine repudiated when it was imputed to him by his opponents.

XXXIV.  Luther’s misreading of Augustine on original sin was rich in consequences for his theology.

XXXV. Despite the early influence of Augustine upon him, Luther shed Augustinian habits of thought as completely as the Augustinian habit.

XXXVI. Renaissance humanism was not in any significant sense a ’cause’ of the Protestant Reformation.

XXXVII. Luther always knew that he disagreed with Erasmus. Erasmus only slowly came to realise that he disagreed with Luther.

XXXVIII. By the time Erasmus saw Luther as a threat to the unity of Christendom, it was too late for his weight to turn the scales.

XXXIX. Erasmus failed to grasp the revolutionary significance of Luther’s teachings.

XL.   Luther perfectly appreciated the essentially conservative character of Erasmus’s religious teachings.

XLI.  Luther’s theology was formulated not in the language of Renaissance humanist scholarship but in that of the Vulgate Latin Bible.

XLII. Luther’s theology depended not on the Greek or Hebrew scriptures, but on the Vulgate Bible and on the Latin theological tradition.

XLIII. Luther’s appeal to the Bible alone was plausible and popular, but was soon shown by events to be fatally flawed.

XLIV. This ‘scripture principle’ resulted in so many rival versions of Christianity that it showed itself to be no practical use at all.

XLV.  Luther never fully thought through the Biblical tag he loved to quote against his opponents: ‘all men are liars’.

XLVI. For Luther, the plain sense of scripture meant taking Christ literally when he said, ‘This is my body’.

XLVII. For Zwingli, the plain sense of scripture meant not taking Christ literally when he said, ‘This is my body’.

XLVIII. Luther thought Zwingli a Nestorian. Zwingli thought Luther a Eutychian. Each knew the Bible was on his side.

XLIX. Neither Luther nor any other Reformer advocated the right of the individual to make up their own minds about what the Bible taught.

L.    ‘Anticlericalism’ was not a ’cause’ of the Reformation, though criticism of and violence against the clergy played their part.

LI.   Anticlericalism was not a growing problem that was bound to culminate in catastrophe for the late medieval Church.

LII.  If the friars had been widely resented and hated around 1500, Luther would hardly have joined an order of friars.

LIII. Criticism of priests in the later Middle Ages was nowhere near as pervasive and corrosive as that of politicians in our own times.

LIV.  Medieval anticlericalism no more necessitated a Reformation than modern ‘antipoliticianism’ necessitates a revolution.

LV.   Just as we have no word for the denunciation of politicians, so too medieval Europe had no word for the denunciation of priests.

LVI.  The printing press was neither intrinsically nor necessarily more favourable to Protestantism than to Catholicism.

LVII. The printing press might be considered the creation of the late medieval Church. The earliest printed item may have been an indulgence.

LVIII. The classic printed text of the Reformation was not the popular pamphlet but the official catechism.

LIX.  The idea that preaching was in decline on the eve of the Reformation is a comical misapprehension.

LX.   The rapidly growing provision for preaching in the late medieval Church was a springboard for the Reformation.

LXI.  Luther and the Reformers were not the first to preach in the vernacular: preaching to the laity was always in the vernacular.

LXII. Luther’s was not the first German translation of the Bible, though it was the most widely read and the most influential.

LXIII. It is a misleading simplification to suggest that Luther invented congregational singing.

LXIV. Lay participation in church music was an increasing feature of late medieval Christianity: Luther himself had been a choirboy.

LXV.  Far from being in terminal decline, late medieval Christianity was flourishing as never before.

LXVI. The devotion of late medieval Christians to the upkeep and embellishment of their parish churches is one of the wonders of history.

LXVII. The Reformation was, from one perspective, the excommunication of the dead.

LXVIII. The elimination of the cult of the saints is one of the most striking achievements of the Protestant Reformation.

LXIX. There is a deep affinity between the rejection of images from churches and the denial of the real presence of Jesus in the eucharist.

LXX.  The Reformation was a bourgeois phenomenon, but not a bourgeois revolution.

LXXI. Yet Protestant beliefs and practices were no better suited to life in early modern cities than were those of Catholicism.

LXXII. The Reformation can to some extent be viewed as a rebellion of the rich against the poor.

LXXIII. Yet far from favouring capitalism, the early Reformers were even more firmly opposed to ‘usury’ than were their Catholic opponents.

LXXIV. The connection between Protestantism and the rise of capitalism was essentially fortuitous. There were plenty of Catholic capitalists.

LXXV. The connection between the Reformation and the enrichment of specific individuals was direct and unmistakable.

LXXVI. Luther was appalled when German peasants inferred from his doctrine of ‘Christian Liberty’ that Christians ought to be free.

LXXVII. It was the decisions of a generation of princes of the Holy Roman Empire that determined the fate of the Protestant Reformation.

LXXVIII. Princes were as likely as anyone else to be caught up in the fervid popular enthusiasm for Luther and his teachings.

LXXIX. Nowhere did the Catholic Mass cease to be celebrated until and unless it was forbidden by public law.

LXXX. Nowhere did Protestantism, once introduced, disappear except as a result of strenuous persecution.

LXXXI. The offer of the eucharistic chalice to the laity was one of the most potent and appealing symbols of the Protestant Reformation.

LXXXII. In almost all its forms, precisely because of its biblical focus, Protestantism did not weaken, but strengthened, patriarchal ties.

LXXXIII. Protestant polemic against Catholicism routinely deployed the stereotypes of misogyny along with accusations of effeminacy.

LXXXIV. The beards sported by so many Protestant Reformers consciously embodied and eloquently expressed their patriarchal proclivities.

LXXXV. Luther did not think Roman Catholicism made forgiveness too easy: he thought it made forgiveness too difficult.

LXXXVI. Luther did not think Roman Catholicism gave people a false sense of security: he felt it gave them no security at all.

LXXXVII. Luther remained a loyal Catholic until he could no longer believe that the religion of the Pope was the true Catholic faith.

LXXXVIII. The one thing on which almost all Protestants agreed during the Reformation was that the Pope was Antichrist.

LXXXIX. Luther invented the concept of the ‘invisible church’.

XC.   Luther’s belief in the existence and activity of Satan was almost as lively and compelling as his belief in Christ.

XCI.  Protestants and Catholics alike accused each of ‘judaizing’, deploying against each other the stereotypes of antisemitism.

XCII. The ferocity of Luther’s antisemitism was extreme but not unique.

XCIII. For example, Luther’s Catholic opponent, Johann Eck, published an encyclopaedic reiteration of the infamous ‘blood libel’.

XCIV. Luther’s virulence in all controversy shocked not only his opponents but even his friends and followers.

XCV.  In 1500, western Christendom was a seamless robe. By 1600, it was a patchwork quilt. That was the Reformation.

* * *

Dr Richard Rex is Professor of Reformation History at the University of Cambridge and author of  The Making of Martin Luther. These theses were originally posted on the Princeton University Press website in 2017.

Uit Erwin Iserloh, Luther zwischen Reform und Reformation. Der Thesenanschlag fand nicht statt (Munster, 19682)

[Na alle gegevens te hebben verzameld en gewikt en gewogen komt Iserloh tot volgende chronologie voor de gebeurtenissen nu 500 jaar geleden. Voor u geknipt, uitgedund en geplakt van de pagina's 75-80 van voornoemd boek]:

Die Ereignisse haben sich demnach etwa so abgespielt:

Luther hat den Bischöfen, u. a. dem Erzbischof von Mainz-Magdeburg am 31.10.1517, geschrieben und hat Antwort abgewartet. Als diese nicht eintraf, bzw. man ihn zu beschwichtigen suchte, ohne auf sein Reformanliegen ernsthaft einzugehen, hat er seine Ablaßthesen an Freunde und Gelehrte weitergegeben. Der erste Beleg dafür ist der Brief an Joh. Lang vom 11.11.1517. Vielen von denen, die sie in die Hand bekamen, wird es gegangen sein wie dem Franziskanerguardian Johannes Fleck, der nach Kennenlernen der Thesen gegenüber seinen Klosterbrüdern äußerte: "Er ist da, der es tun wird" ( WATr5, 177 Nr.5480), und Luther einen begeisterten Brief schrieb.

Viele Empfänger haben die Thesen unter der Hand weitergegeben . So erhielt der Nürnberger Stadtadvokat Christoph Scheurl sie von dem Wittenberger Kanoniker am Allerheiligenstift Ulrich von Dinstedt zugesandt. Er bestätigt den Empfang am 5.1.1518 : "Die Thesen Martins habe ich dankbaren Herzens empfangen; die Unsrigen haben sie übersetzt und schätzen sie". Daß Scheurl die Thesen handgeschrieben erhalten hatte, bezeugt er indirekt selbst, wenn er in seinem 1528 verfaßten ,,Geschichtsbuch der Christenheit" schreibt: "Luther hat 95 Sätze vom Ablaß aufgestellt und den anderen Doctoren zugeschickt, gewißlich nicht in der Absicht, daß sie weiter verbreitet würden. Denn sie waren bloß geschrieben. Auch wollte er sie nicht alle defendieren, sondern allein in der Schule behandeln und der anderen Gutdünken darüber erfahren …  Welche Conclusion wurde, als in unseren Zeiten unerhört und ungewöhnlich, vielfältig abgeschrieben und im deutschen Land als neue Nachricht hin und hergeschickt" .

Wir dürfen annehmen, daß das von Ulrich von Dinstedt an Scheurl übersandte Exemplar zur Vorlage des uns erhaltenen Nürnberger Drucks gedient hat. Dieser versetzte Scheurl in die Lage, die Thesen an verschiedene gelehrte Freunde weiterzuschicken, so am 5.1.1518 an Konrad Peutinger, an Johannes Eck in Ingolstadt u. a. Am 8.1.1518 berichtet er dem Augustiner Caspar Güttel in Eisleben: "Allmählich versichere ich Dr. M. Luther der Freundschaft der Optimaten; seine Ablaßthesen bewundern und schätzen hoch Pirkheim er, A. Tucher und Wenzeslaus; C. Nuttel hat sie übersetzt; ich habe sie nach Augsburg und Ingolstadt geschickt"

In diesen Tagen übersandte Scheurl auch an Luther einen Abdruck der Thesen in lateinischer und deutscher Sprache; er scheint dabei seine Enttäuschung darüber zum Ausdruck gebracht zu haben, nicht von Luther selbst die Thesen erhalten zu haben. Im Brief vom 5.3.1518 verteidigt dieser sich: "Darauf, daß Du Dich wunderst, daß ich sie nicht zu Euch geschickt habe, antworte ich: Es war weder meine Absicht noch mein Wunsch, sie zu verbreiten, sondern mit Wenigen, die bei uns und um uns wohnen, zunächst über sie zu konferieren ("conferri" staat er, vaak vertaald met disputeren, zo Aland), damit sie so nach dem Urteil vieler entweder verworfen und abgetan oder gebilligt und herausgegeben würden. Aber jetzt werden sie weit über meine Erwartung so oft gedruckt und herumgebracht, daß mich dieses Erzeugnis reut. Nicht, daß ich nicht dafür wäre, daß die Wahrheit dem Volke bekannt werde - das wollte ich vielmehr einzig und allein -, sondern weil diese Weise [= Disputationsthesen] nicht geeignet ist, das Volk zu unterrichten. Denn es ist mir selbst etliches zweifelhaft und ich hätte manches weit anders und sicherer behauptet oder weggelassen, wenn ich das erwartet hätte. Doch erkenne ich zur Genüge aus dieser Verbreitung, was alle allenthalben vom Ablaß denken, freilich geheim, nämlich aus Furcht vor den Juden. So bin ich denn gezwungen, den Erweis für meine Thesen [= Resolutiones, die hij de bisschop van Brandenburg heeft voorgelegd, maar die " ist sehr verhindert gewesen und hält mich so lange auf", zelfde brief] vorzubereiten, den ich jedoch noch nicht habe veröffentlichen dürfen"

Die Drucklegung Ende Dezember oder Anfang Januar erfolgte demnach ohne die Initiative, ja ohne den Willen Luthers. Er wurde durch seine Freunde sozusagen vor vollendete Tatsachen gestellt. Immerhin hat er den Dingen ihren Lauf gelassen. Er hat sich jedenfalls seit Frühjahr 1518, also nach Erscheinen der zahlreichen Thesendrucke berechtigt gesehen, davon zu sprechen, daß er öffentlich zu mündlicher oder schriftlicher wissenschaftlicher Auseinandersetzung eingeladen habe. Das ist nicht ganz korrekt, ja angesichts dessen, daß er sich vielfach peinlich berührt zeigt von der weiten Verbreitung der Thesen, sogar zwiespältig. Den äußerlichen Tatsachen nach dagegen stimmt es, weil in der Vorrede mit Luthers Worten zur Disputation bzw. zur schriftlichen Rückäußerung aufgefordert wird und die Öffentlichkeit annehmen durfte, daß Luther die Thesen hatte drucken lassen.

Luther behauptet jedenfalls seit Februar 1518, daß er öffentlich dazu eingeladen habe, in eine Auseinandersetzung über den Ablaß mit ihm einzutreten. So schreibt Luther in einem heute allgemein auf den 13.2.1518 datierten Brief an Bischof Hieronymus von Brandenburg, dem er damit seine ‚Resolutiones' zur Durchsicht zugesandt hat: "Um beiden Seiten d. h. im Streit um den Ablaß Genüge zu tun, schien es mir der beste Rat zu sein, beiden weder zuzustimmen noch ihnen zu widersprechen, sondern über eine so große Sache zu disputieren, bis die heilige Kirche festsetzte, was man meinen solle. Daher ließ ich eine Disputation ausgehen, indem ich einlud und bat öffentlich alle, privat jedoch, wen immer ich als sehr Gelehrten kannte, daß sie mir wenigstens brieflich ihre Meinung äußerten. Denn mir schien in diesen Dingen weder die Schrift wider mich zu stehen, noch die Lehrer der Kirche, noch das geistliche Recht selbst .. . Nach längeren Ausführungen über die Notwendigkeit, theologische Meinungen zu begründen und ungeklärte Fragen zur Diskussion zu stellen, fährt Luther fort: "Als ich daher alle in diese Arena rief, aber keiner kam und sodann sah, daß meine Disputationen weiter verbreitet wurden, als ich gewollt hatte, und weithin nicht als etwas, darüber zu disputieren sei , sondern als sicher angenommen wurden, sah ich mich gegen meine Erwartung und meinen Wunsch gezwungen, meine Unerfahrenheit und Unkenntnis unter die Leute zu bringen und die Erklärungen und Beweise der Disputationen öffentlich herauszugeben ."

Zum Schluß betont Luther, wegen der Kühnheit und Unwissenheit der Leute, die ihre Träume als Evangelium ausgäben, habe er sich gezwungen gesehen, seine Furcht zu überwinden und in die Disputation einzugreifen. Wenn deren [d. h. der Ablaßprediger, die mit Bullen und Drohungen aufwarten] Verwegenheit und Dummheit nicht so groß wäre, "dann hätte mich niemand außer mein Winkel kennengelernt"

Luther behauptet demnach, er habe eine Disputation ausgehen lassen und um, zum mindestens schriftliche, Meinungsäußerung gebeten. Diese Einladung sei auf doppeltem Wege erfolgt: öffentlich an Alle und privat (d.h. mündlich oder durch Handschreiben) an die ihm bekannten Gelehrten. Wenn man von der Diskussion um einen evtl. Thesenanschlag nichts wüßte, würde man annehmen, Luther habe die Thesen durch Buchdruck veröffentlicht und Exemplare davon privat an ihm bekannte Männer verschickt. Denn zu einem Anschlag der These n im Rahmen der Universität - die Türen der Schloßkirche waren u. a. deren "Schwarzes Brett" - will weder das publice omnes noch das privatim doctissimos, noch die Bitte um schriftliche Meinungsäußerung passen. Daß Luther eine größere Öffentlichkeit angesprochen haben will, als die der Universität es war, kommt darin zum Ausdruck, daß er sagt, nur das laute Auftreten der Ablaßprediger habe ihn dazu gebracht, seine Furcht zu überwinden und zu disputieren. Sonst wäre er außerhalb seines "Winkels" wohl nicht bekannt geworden. Im Brief an Joh. Lang vom 4. 9. 1517 war von der Wittenberger Universität als " Winkel" die Rede. Luthers Thesenanschlag dort hätte bedeutet, in angulum susurrare (WABr 1, 103, 14 ).

…

Von öffentlicher Einladung zur Auseinandersetzung spricht Luther auch in einem Brief an Spalatin vom 15.2.1518, der also ungefähr gleichzeitig mit dem eben behandelten an Bischof Hieronymus ist. Er bedauert darin, daß der Kurfürst um seinetwillen ins Gerede gekommen sei und man behauptet habe, Friedrich d . W. habe ihn gegen seinen Rivalen Erzbischof Albrecht angestiftet. Freies Geleit vorausgesetzt, stellt sich Luther zu einer Disputation oder einer gerichtlichen Untersuchung zur Verfügung, wenn man nur den gänzlich unbeteiligten Fürsten nicht in die gegen ihn gerichtete Anklage auf Ketzerei verwickele. Er schließt mit einer allgemeinen Betrachtung über seine Situation : "Schau an die abscheuliche Art von Menschen und das Volk der Finsternis, das dem Lichte feind ist. Johann Reuchlin haben sie gegen seinen Willen durch drei Provinzen hindurch aufgespürt und vor die Gerichte geschleppt [Mainz, Speyer, Rom]. Mich, der ich ante fores [= in alle openbaarheid] einlud und aufforderte, verachten sie und beschwatzen in den Winkeln, was wissenschaftlich zu verteidigen sie sich außerstande sehen" ( WABr 1, 146, 89)

…

Luther gebraucht hier ante fores im Gegensatz zu in angulis wie im Brief an Job. Lang vom 4.9.1517 publice zu in angulum (WABr 1, 103, 10). So wäre mit Me ante fores invitantem et rogantem dasselbe gesagt wie mit dem invitans et rogans publice omnes im Brief an Bischof Hieronymus.

Da Luther das Gefühl hatte oder es wenigstens so erschien, daß er in Wittenberg im "Winkel" lebte, war mit einem Thesenanschlag innerhalb der "Winkeluniversität" Wittenberg dem publice oder ante fores nicht Genüge getan. Außerdem wäre es merkwürdig, wenn Luther, der eben noch sein Bedauern ausgesprochen hat, daß der Kurfürst in seine Sache hineingezogen wurde, hier mit dem Hinweis auf die öffentliche Einladung den Anschlag der Thesen an die Türe der Schloßkirche des Kurfürsten meinte. Überhaupt ist der Unterschied der Argumentation in diesem Brief an Spalatin zu der in dem Schreiben vom November 1517 nur verständlich, wenn inzwischen etwas geschehen ist, nämlich die Verbreitung der Thesen durch den Buchdruck.

Das invitans publice bzw. ante fores, das von den Verteidigern des Thesenanschlages als Hauptargument ins Feld geführt wird, ist also kein Beweis. Sicher nicht für einen Anschlag der Thesen am 31. 10. Oder 1. 11., dem so vieles im Wege steht. Wer nicht ohne einen solchen auskommen zu können meint, mag ihn Mitte November, etwa gleichzeitig mit der Übersendung der Thesen an Joh. Lang ansetzen.

Waar of niet waar ?

Luther, op de vooravond van Allerheiligen, 31 oktober 1517,  met een hamer in de hand en enkele nagels (spijkers voor de Hollandse lezers) in zijn monnikspij op weg naar de slotkapel van Wittenberg, woedend om de schande van de aflaatverkoop. Hij rolt een groot vel papier uit, pakt de hamer vast en nagelt het op de deur van de kerk. De hamerslagen weergalmen in de kerk, door het stadje…  en weerklinken tot in Rome.

Op mijn website kunt u ze lezen (in het Latijn en Nederlands, met heel kort commentaar)

Zo ongeveer vertellen we het verhaal. Is het ook zo gegaan ? Tot ongeveer 50 jaar geleden twijfelde niemand daaraan. Er waren gravures van, het stond in elke biografie, en het was verfilmd.

thesenanschlag

Legende…

[NB: tekstupdate met bronvermeldingen, 15 juli 2017]

In 1961 liet een (rooms-katholieke) professor kerkgeschiedenis, Erwin Iserloh, een bom ontploffen in het kamp der Luther-geleerden door te suggereren dat de Thesenanschlag hoogstwaarschijnlijk nooit heeft plaatsgevonden. Hij stelde
- 1. dat Luther er zelf nooit iets over heeft gezegd, wat vreemd is, want Luther is juist behoorlijk openhartig over z’n leven en hield wel van een 'goed verhaal';
- 2. dat er geen ooggetuigenverslagen van zijn;
- 3. dat er geen drukversie van de thesen uit Wittenberg bekend is;
- 4. dat het verhaal pas opduikt na Luthers dood (Melanchthon in zijn terugblik op Luthers leven na diens overlijden); en
- 5. ook dan nog 'van horen zeggen', want Melanchthon was er niet bij;
- 6. dat je geen academische stellingen op een kerkdeur slaat. [dit is het enige argument dat echt weerlegd is: de kerkdeuren waren de 'valvae' (mededelingenborden) van de universiteit - zie onder].
Tegelijk wijst hij erop dat Luther op 31 oktober wel degelijk iets gedaan heeft, iets zeer belangrijks zelfs, namelijk een ‘brief’ schrijven aan zijn overste (bisschop van Brandenburg) en de aartsbisschop (Albrecht van Mainz) met een dringend verzoek om de zaak van de aflaatpredikers aan te pakken omdat die hun hun boekje verre te buiten gaan. Bij deze brief - en ook dat is gedocumenteerd - voegt hij een reeks stellingen (handgeschreven, gedrukt?). Deze brief is gedateerd op 31 oktober 1517. The rest is legend…

Eigenlijk niet meer dan logisch, zegt Iserloh, om een onderwerp als dit eerst via de geëigende binnenkerkelijk kanalen (brief aan de 'kerkelijke leiders' met de 95 stellingen in attachment) aan te kaarten in plaats van er meteen de boer mee op te gaan. Die stellingen waren dan ook geen publieke provocaties, maar voer voor een debat onder theologen. Dat is bij eerste èchte lezing (van de behoorlijk complexe latijnse stellingen) ook meteen duidelijk. Trouwens, Luther heeft precies dàt ook met zoveel woorden gezegd. Bijv. in een brief van 3 maart 1518, gericht aan zijn vriend en collega, Christopher Scheurl, professor Rechten in Neurenberg. Scheurl is één van degenen die de stellingen begin 1518 had verspreid (zowel manuscriptu als gedrukt èn naast latijn ook een Duitse versie). Luther schrijft dat hij daar eigenlijk helemaal niet zo mee was opgezet. Had hij dat gewild, dan had hij ze wel zorgvuldiger geformuleerd, zegt hij. Hij legt aan Scheurl vervolgens expliciet uit hoe hij zelf gedacht had, dat het zou gaan met die stellingen. Hij had ze opgesteld voor een 'discussie in beperkte kring van collega's en vrienden' (academisch dus) om hun kwaliteit te testen. Daarom had hij ze naar zijn collega's gezonden met de uitnodiging tot een samenkomst hierover. Zou dat niet lukken, of ze hem dan misschien schriftelijk hun mening zouden kunnen laten geworden. Mochten de stellingen in deze collegiale conversatie (disputatie, gesprek, briefwisseling, alles was dus mogelijk) overtuigend en sterk genoeg blijken (kerkelijk-juridisch en inhoudelijk-theologisch dus), dan zou hij ze publiceren. Indien niet, dan zou hij ze klasseren. Dit zegt toch eigenlijk wel veel... [hier het originele citaat uit de brief aan Scheurl]

   … of toch historie ?

Toch is dit niet het laatste woord over deze kwestie. In de afgelopen halve eeuw heeft men vastgesteld dat de de locatie op zich niet zo vreemd is: De slotkapel werd gebruikt als collegezaal door de universiteit en de poort diende als ‘Valvas’ (mededelingenbord van de unief). Aankondigingen van disputaties (standaard-onderwijsvorm) dienden te worden opgehangen aan alle Wittenbergse kerkdeuren (niet alleen van de slotkapel), aldus het universiteitsreglement. Dat er dus een blad met Luthers stellingen heeft gehangen is zeker niet onmogelijk. Dat Luther er nooit iets van gezegd heeft, blijft wel een belangrijk argument maar is op zich ook niet doorslaggevend, want het 'ophangen' op zich is niet perse vermeldenswaard. Het gaat om de 'publicatie'. Alleen - en dat is dus al een zekere correctie op de legende - werd dat dan niet gedaan als provocatief publiek statement door een verontwaardigde professor, maar door de dekaan (d.w.z. door zijn manusje van alles, de 'pedel') als een intern academisch gebeuren. Dat er geen ooggetuigeverslagen van zijn, zegt dus niets. Het zou een fait divers geweest zijn, geen wereldhistorische gebeurtenis. Het gebeurde elke week, zeg maar, dus waarom zou iemand er nota van genomen hebben? Verder blijkt één van de oudst bekende drukvormen (editie Nürnberg, waarschijnlijk verzorgd door Scheurl) overeen te komen met de wijze waarop Luther zijn stellingen liet drukken in Wittenberg. Onlangs heeft men namelijk een folio ontdekt met stellingen van Luther over de scholastieke theologie (datering september 1517), gedrukt in Wittenberg bij Johann Rhau-Grunenberg, waarvan de layout (m.n. de nummering in groepen van 25) hetzelfde is als die van Luthers thesen tegen de aflaat (klik hier voor meer over de diverse drukken). Tenslotte heeft in 2006 iemand opnieuw aandacht gevraagd voor een handgeschreven notitie in de marge van een Duitse Bijbel waarin het 'uithangen van de stellingen aan de kerkdeuren (NB: meervoud!) van Wittenberg' wordt vermeld. De notitie is van de hand van een vaste medewerker van Luther, Georg Rörer en staat in een Duitse bijbel die tussen 1541 en 1544 door een kring geleerden, incl. Luther, werd geannoteerd met het oog op een verbeterde herdruk (die in 1545 verschenen is) (Zie onder voor een afbeelding en transcriptie). Daarmee is Philippus Melanchthons vermelding van het verhaal in 1546 (introductie van Luthers’ werken, postume uitgave) niet meer de eerste keer dat het verhaal wordt verteld. Echter: Rörer was net als Melanchthon niet zelf getuige want niet in Wittenberg. Het blijft dus 'van horen zeggen'. Opvallend - en pleitend tegen het verhaal - is tenslotte nog dat Melanchthon de thesenanschlag voordien nooit genoemd heeft, terwijl hij wel meermaals over de 95 stellingen zelf heeft geschreven. Dan heeft hij het altijd over Luther die ze 'geschreven' (scripsit) , 'uitgegeven-gedrukt-gepubliceerd' (edidit) of 'voorgesteld' (proposuit) heeft. Nooit 'aangeslagen-vastgemaakt' (affixit, zo pas in 1546)

Is dit belangrijk?

Zeker! Door die spectaculaire Thesenanschlag uit het centrum van de aandacht te halen, komt beter aan het licht dat Luther blijkbaar binnen de officiële kerkelijke kaders is begonnen: brief aan (aarts)bisschop, dringend verzoek om op te treden, tegelijk en parallel daaraan: intern-academisch (theologisch) debat opstarten over de leer aangaande de aflaat (ook volledig legaal, een professor mag dat, mòet dat doen), en dan hopen dat de kerkelijke machinerie op gang komt om de geperverteerde aflaathandel te zuiveren. De reacties blijven echter uit en als ze komen, zijn ze niet bemoedigend. Onderwijl zijn de stellingen wel een eigen leven gaan leiden, met name omdat vrienden van Luther ze zijn gaan verspreiden (manuscript, druk) en als we Scheurl mogen geloven: ook vertalen in het Duits. Voorjaar 1518 besluit Luther dan niet langer te wachten. Hij publiceert de Sermon von den Ablass, een samenvatting in het Duits van zijn kritiek (kort, krachtig, scherp, eenvoudig). Hiermee zoekt hij nu ook zelf het publieke debat en is dus het hek van de dam. Die publicatie is het echte 'oermoment' van de Reformatie. Men schat dat van dit boek de oplage boven de 20.000 is gegaan (en meteen vertaald o.a. in het Nederlands), terwijl van de stellingen er hoogstens 200 zijn verkocht geraakt. Nu lag de zaak 'op straat' en kon hij niet meer terug (achter de veilige muren van de Academische aula). Hij is de Rubicon overgestoken: alea iacta est.

Wat is er dus echt gebeurd ?

We zullen het nooit zeker weten (dat is het lot van historici en dat moeten we ook gewoon zeggen), maar ik heb wel een idee… : Ik zie het voor me:

Op de vooravond van Allerheiligen besluit Luther om z’n ergernis over de brutale aflatenverkoop niet enkel in preken of gesprekken aan de orde te stellen, maar er iets mee te doen, iets dat zijn eigen studeerkamer of universiteitsstadje (in een 'uithoek' van het Rijk) zou overstijgen. Hij had al langer zitten broeden op een disputatie met z’n collega-theologen, liefst ook buiten Wittenberg. Het leek hem wel iets om dit openlijk te organiseren (zoals in Leipzig in 1519 ook ten dele is gebeurd, alleen was het vertrouwen toen al ver zoek) en had daarvoor al een aantal academische stellingen genoteerd. Maar veel urgenter is dat de kerkelijke leiders de aflaatverkopers zo snel mogelijk een halt toeroepen. Hij begint bij dat laatste en schrijft een vlammende brief aan de aartsbisschop (zoals gezegd bewaard, gedateerd en wel) en besluit om alvast maar een net afschrift (hetzij met pen, hetzij gedrukt, dat is niet duidelijk, ik gok op handgeschreven) van de 95 thesen bij te voegen. Of de Wittenbergse universiteitsdrukker (Johann Rhau-Grunenberg) op Luthers verzoek de thesen voor de disputatie heeft gedrukt of dat Luther handgeschreven kopieën heeft laten maken, maakt voor het vervolg ook niet zoveel uit. De onderzoekers tenderen naar gedrukte versies. Zeker is dat hij exemplaren naar een selecte groep vrienden en collega's in Wittenberg en daarbuiten heeft gestuurd.  Er is zelfs een begeleidend schrijven van zo'n zending bewaard, gedateerd 11 november 2017, geadresseerd aan prof. Johannes Lang in Erfurt. Als we aannemen dat hij een openbare disputatie in Wittenberg wenste (wat ik onaannemelijk blijf vinden, maar soit), dan heeft hij die stellingen volgens het interne reglement naar de dekaan van de faculteit gestuurd, met het verzoek om de thesen te publiceren ‘Ad valvas’. Vervolgens zie ik dus niet Luther zelf, maar de de officiële assistent van de dekaan voor praktische zaken, de pedel, naar de slotkapel wandelen, op z'n gemak, niet op 31 oktober zelf. Dat was een feestdag. Ik stel voor: in de week erna. Of stel dat Luther de bisschop echt de tijd heeft gegegeven eerst te reageren, dan zou ik zeggen: ergens half november, als het antwoord uitblijft. Ik zie de pedel dan enkele oude mededelingen verwijderen om plaats te maken voor het vel papier met de 95 stellingen en dat daar dan bevestigen. NB: zeker niet met hamer en nagels, maar met een vorm van kleeflak, of een soort was. En hetzelfde moet hij dan ook gedaan hebben op de deuren van de andere Wittenbergse kerken. Hoe dan ook: binnen enkel weken (aldus Luther, maar hij overdrijft misschien wat) is Luthers 'aanval op de aflaat' (.d.w.z.: dat hij aan de alarmbel heeft getrokken bij de kerkelijke leiders, en dat hij de zaak ten grond wil bediscussiëren met collega's), the talk of the town, en binnen enkele maanden ook een veelbesproken gespreksonderwerp in Europa. Er verschijnen drukken in Nürnberg en Leipzig in folioformaat (poster), en in Basel als een kleine brochure. klik hier voor de nodige afbeeldingen met achtergrondinfo.

The rest is history…

Enkele bronnen:

  • [link naar een andere pagina op deze site: Een samenvatting van Erwin Iserloh zelf (Duits) uit 1966/1968.]. Of een Engelse historicus die hetzelfde zegt in de eerste twee van zijn 95 stellingen over Luther.
  • brief van Luther aan Christoph Scheurl: ... quod miraris, cur non ad vos eas miserim , respondeo, quod non fuit consilium neque votum eas evulgari , sed cum paucis apud et circum nos habitantibus primum super ipsis conferri , ut sic multorum judicio vel damnatæ abolerentur, vel probatae ederentur. ["... omdat je verwonderd bent dat ik ze niet naar jou heb gestuurd: wel, het was niet mijn bedoeling ze te publiceren, maar om eerst eens te overleggen met een aantal nabije collega's, om - bij een negatief oordeel - ze te vernietigen, dan wel bij een positief oordeel, ze uit te geven."]
  • Twee voorbeelden van hoe Luther zelf over zijn activiteiten op 31 oktober 1517 heeft gesproken/geschreven. 1. Uit Luthers Tischreden, niet perse betrouwbaar, maar wel bruikbaar, omdat ze niet officieel zijn. Hier zou je qua branie eerder een 'meer dan een minder' verwachten. Ze zijn uit verschillende bronnen samengebracht en genummerd en zo opgenomen in de uitgave van Luthers werken: Hier de meest geciteerde: 2455a: Anno 17. in die omnium sanctorum incepi primum scribere contra papam et indulgentias. [WATr 2, p. 467). Luther zegt hier dat hij 'op de dag van Allerheiligen 1517 begonnen is tegen de paus en de aflaten te schrijven. That's all folks, niets over een hamer of een kerkdeur, enkel schrijven. 2. uit zijn Brieven: Tien jaar na de feiten stuurt hij een brief aan de voormalige prior Nikolaus Amsdorf, waarin hij voorstelt een 'glas te heffen' om de 10de verjaardag van de 'vernietiging van de aflaten' te gedenken : Wittembergae die Omnium Sanctarum anno decimo indulgentiarum conculcatarum, quarum memoria hac hora bibimus utrinque consolati (WABr 4, 275). Hier kun je ook weinig concreets uit afleiden behalve dat hij zelf 31/10/1517 wel als een cruciale datum heeft beleefd. Maar het verzenden van zijn 'brief op poten' met de 95 stellingen in bijlage, voldoet prima om deze feeststemming te verklaren.
  • In de brief aan zijn bisschop waarin hij toestemming vraagt om zijn toelichtingen op de stellingen (Resolutiones) te publiceren (13/2/1518), licht hij de 95 thesen toe: Itaque emisi disputationem invitans et rogans publice omnes, privatum vero, ut novi, quosque doctissimos, ut vel per literas suam sententiam aperirent. Hij claimt dus dat hij per brief zijn meest geleerde collega's heeft uitgenodigd om daarover te discussiëren, hetzij openlijk (debat) hetzij per correspondentie. Dit wordt door de voorstanders van de provocatieve Thesenanschlag afgedaan als een 'diplomatieke leugen'. Nochtans is het ook precies wat boven de clandestiene uitgaven van de 95 thesen te lezen staat (zie hier. )
  • Enkele voorbeelden waar Luther zelf zijn bedenkingen uit bij de publicatie van de 95 thesen, omdat ze 'disputandi causa' (om over te debatteren) waren: Inter quae sunt, quae dubito, Nonnulla ignoro, aliqua et nego, Nulla vero pertinaciter assero (WABr 1, 139, 52, aan de bisschop van Brandenburg, 13/2/1518.);  Sunt enim nonnulla mihi ipsi dubia (WABr 1, 152, 13, de reeds geciteerde brief van 5/3/1518 aan Christoph Scheurl, die waarschijnlijk verantwoordelijk is voor de editie in Nurnberg. Begin 1518 stuurde Scheurl kopieën van de handgeschreven versie aan diverse vrienden); ...disputationes sunt, non doctrinae, non dogmata, obscurius pro more et enygmaticos positae (WA 1, 528, aan Paus Leo X, aan wie Luther zijn toelichting op de 95 stellingen opdraagt in mei 1518. De Resolutiones.)
  • Over de pedel: Bidellorum munus esto ... disputationes, promotiones in scholis publicare et ecclesiarum valuis intimare, zeggen de statuten van de Wittenbergse universiteit: dus op alle kerkdeuren van Wittenberg, niet enkel op die van de slotkapel.
  • 1546: Melanchton schrijft in het voorwoord van Luthers’ werken (Latijn) dat Luther de 95 stellingen "publiekelijk aan de kerk in de buurt van het Wittenberger kasteel heeft aangeslagen, op de dag voorafgaand aan het feest van Allerheiligen". Volledige citaat in context: In hoc cursu cum esset Lutherus, circumferuntur venales indulgentiae in his regionibus a Tecelio Dominicano impudentisrimo sycophanta, cuius impiis et nefariis concionibus irritatus Lutherus, studio pietatis ardens, edidit Propositiones de lndulgentiis, quae in primo Tomo monumentorum ipsius extant, Et has publice Templo, quod arci Witebergensi contiguum est, affixit pridie festi omnium Sanctorum anno 1517 (CR 6, 161f. ).
  • In 2007 werden de debatten heropend (onder veel persaandacht, een goede publiciteitsstunt) doordat een ontdekking werd aangekondigd die nieuw licht zou werpen op de Thesenanschlag. Het betrof een aantekening van Luther’s vriend en medewerker Georg Rörer (1492-1557) in de marge van een exemplaar van het Nieuwe Testament (nu in de bibliotheek te Jena). Om precies te zijn: tussen de regels van het register met kerkelijke feestdagen achterin: “Anno domini 1517 in profesto omnium Sanctorum, p… Witemberge in valvis templorum propositae sunt … de Indulgentiis, a Doctore Martino Luthero”. Hier zegt iemand die er niet bij geweest is, dat op alle kerkdeuren van Wittenberg Luther zijn opvattingen over de aflaten heeft 'voorgesteld' ('propositae' = de technische term voor de afkondiging van stellingen voor een debat). Deze aantekening is te dateren tussen 1541 en 1544. De bijbel in kwestie is namelijk het werkexemplaar van de Lutherbijbel van 1541, waar Luther, Melanchthon en Rörer (soort wetenschappelijk secretaris) verbeteringen en annotaties aanbrachten met het oog op de definitieve versie, de bijbel van 1545. De aantekening dateert dus heel waarschijnlijk van vóór de afsluiting van dit proces, dus 1544. Daarmee is ze nu de eerste vermelding van de academische publicatie van de Luthers' stellingen, geheel conform de statuten van de Universiteit, nl. op alle kerkdeuren van Wittenberg. Opnieuw: dit bevestigt de idee dat er een actie in 'de academische ruimte' heeft plaatsgevonden, een oproep van een bezorgde, bewogen en bevlogen professor tot een debat. Dit bevestigt dus niet de emotionele publieke provocatie, die de legende suggereert. Bewijzen doet de aantekening niets. Rörer was er ook niet bij. En hij kan die opmerking ook op eigen gezag hebben toegevoegd. Enkel zou je kunnen zeggen: tegen dat Luther z'n einde nadert (1545) begint het verhaal over zijn begin opgeld te doen. In elk geval: Rörer zat dicht bij de bron.
Rörer's notitie (net voor het colofon)

Als u dus aan de kerkdeur-stellingen gehecht bent, dan mag je dus zeggen dat Luther zijn 95 stellingen heeft gepubliceerd door ze te laten uithangen 'ad valvas' (via de dekaan, door de pedel).

Het verhaal hoeft trouwens ook de wereld niet uit, zelfs niet als het niet waar is, want het is onovertrefbaar qua zeggingskracht. Het vat in één beeld samen wat er gebeurde. Se non è vero, è ben trovato. Zolang u deze thesenanschlag maar ziet als wat het is: een legende, d.w.z. ze verschaft de legenda bij het lezen van het echte verhaal. Net als die kernachtige zin, die Luther misschien ook nooit zo gezegd heeft maar die toch zijn hele speech voor de rijksdag in Worms (en zijn houding t.o.v. de gevestigde kerk) samenvat: Hier sta ik, ik kan niet niet anders. 

Dick Wursten