Wat betekent “Was Christum treibet” eigenlijk ?
De zin komt uit Luthers inleidende toelichting op de brieven van Jacobus en Judas in de eerste editie van zijn Duitse vertaling van het Nieuwe Testament (1522):
Und darin stimmen alle rechtschaffenen heiligen Bücher überein, dass sie allesamt Christum predigen und treiben, auch ist das der rechte Prüfstein, alle Bücher zu tadeln, wenn man sieht, ob sie Christum treiben oder nicht, sintemal alle Schrift Christum zeiget Röm 3. und Paulus nichts als Christum wissen will 1. Kor. 2. Was Christum nicht lehret, das ist nicht apostolisch, wenns gleich Petrus oder Paulus lehret. Wiederum, was Christum predigt, das ist apostolisch, wenns gleich Judas, Hannas, Pilatus und Herodes täte.”
Vorrede auf die Episteln Sankt Jakobi und Judas in: Das Neue Testament WA DB 7,25 (1522)
De algemene betekenis is uit de context wel duidelijk: Alle bijbelgedeelten (ook die uit het Oude Testament dus) verkondigen Christus en – mijn parafrase: houden zich zo intens met Christus bezig dat de lezer Christus voor zich ziet. Hebben teksten (via interpretatie dus) niet dat effect, dan zijn het stukken die eigenlijk niet in de Bijbel thuishoren, of dan hebt u uw best nog niet gedaan. En ook het omgekeerde geldt: als notoire niet-christenen zoals Judas (de verrader) of Pilatus wel dat effect hebben op de hoorder, dan is hun verkondiging ‘apostolisch’.
WOORDKUNDE: Het gebruik van ’treiben’ (drijven, bedrijven, beoefenen) met vierde naamval in een overdrachtelijke zin, is niet meteen evident. Het lijkt hier te betekenen dat Christus naar ons toegedreven moet worden met behulp van het bijbelwoord. Zoals een herder zijn ‘schapen naar de schaapstal drijft’, of een ’timmerman de spijker in de muur ‘. In het Engels kun je zeggen: to drive it home… Het historische woordenboek der Duitse taal ruimt voor Luther een aparte paragraaf in, die begint met: “Luther gebraucht treiben in der bedeutung ‘sich mit etwas beschäftigen’ mit stark activem element”. Er wordt een link gesuggereerd met het Latijnse: urgeo (aandringen op, ijveren, stuwen). Het vertaalprobleem is eigenlijk dat deze zin niet hetzelfde is als ‘naar Christus toe drijven’ (zoals het vaak vertaald wordt), want die zinswending gebruikt Luther ook wel, maar dan is er ook in het Duits een voorzetsel en een derde naamval (“zu Christo treiben”). Zo verwijt hij in hetzelfde voorwoord de apostel Jakobus dat deze ‘zu dem Gesetz und den Werken treibet’. Daar is de betekenis duidelijk.
Luther gebruikt deze formule in dit voorwoord om een ‘rangorde’ in de bijbelboeken – en hun auteurs – aan te leggen. Hij gaat daarin zover dat hij sommige bijbelboeken (gedeelten) eigenlijk waardeloos acht. Bekend is zijn kritiek op de brief van Jacobus. Die faalt op dit punt en heeft dus eigenlijk niets te zoeken in de Bijbel. Dat kondigt hij al aan in de algemene inleiding waarin hij de ‘beste boeken’ uit het Nieuwe Testament selecteert. Dit is zijn conclusie:
In Summa: das Evangelium des Johannes und sein erster Brief, die Briefe des Paulus, insbesondere der an die Römer, Galater, Epheser und der erste Brief des Petrus, das sind die Bücher, die dir Christus zeigen und dich alles lehren, was dir zu wissen not und selig ist, ob du schon kein ander Buch und Lehre nimmer sehest noch hörest. Darum ist der Jakobusbrief eine rechte stroherne Epistel gegen sie; da er doch keine evangelische Art an sich hat. Doch davon weiter in andern Vorreden.
Vooruitverwijzend dus naar de voorrede waaruit ik al eerder citeerde. Hier het fragment over Jakobus:
Aber dieser Jakobus tut nicht mehr, als daß er treibt zu dem Gesetz und seinen Werken, und wirft so unordentlich eins ins andere, daß mich dünket, es sei irgend ein guter frommer Mann gewesen, der etliche Sprüche von der Apostel Jüngern gefasset und also aufs Papier geworfen hat, oder ist vielleicht aus seiner Predigt von einem andern geschrieben.
U ziet: zelfstandig lezen en kritisch zijn (je geen knollen voor citroenen laten verkopen, maar ook: onderscheiden wat sterk is en wat niet, kortom: vrijmoedig de hermeneutische cirkel betreden) hoort er allemaal bij. Hij twijfelt hier zonder verpinken aan het auteurschap van de apostel Jacobus. Maar, u mag het gerust met hem oneens zijn, want Luther is ook maar een mens, maar dan moet u wel met argumenten komen…
Dick Wursten