Spring naar inhoud

Een schoon onderwisinge hoe een kersten mensche warachteliken aflaet verdienen mach  (= vertaling met vele extra's van Luthers 'Sermon von der Ablasz und Gnade'). In Antwerpen gedrukt door Claes De Grave. Onderdeel van een publicatiegolf van maar liefst 10 tractaten/boeken van Luther in 4 edities die verschenen zijn tussen september 1520 en februari 1521. Waarschijnlijk een joint venture tussen de drukker en de vertaler (voordehandliggend is het om te denken aan de prior van Hhet Augustijnerklooster, student van Luther, Jacob Proost (Jacobus Praepositus). Deze druk bevat 4 tractaten van Luther. Hier enkel het eerste.

 

Luther_SchoonOnderwisinge_apart

Een schoon onderwisinge... (Luthers sermoen over de aflaat D-NL)

Van Luthers sermon von dem Ablass uit 1518 is in Antwerpen een vrije vertaling verschenen in november 1520. De vertaler, die veel heeft 'verhelderd' en ook enige uitwijdingen toegevoegd, moet hoogstwaarschijnlijk gezocht worden in het Augustijnerklooster van Antwerpen. De meest voordehandliggende is de prior himself: Jacob Praepositus.  De bibliotheek van Universiteit Gent bezit een exemplaar. Het is samengebonden met nog enkele tractaten van Luther. U kunt deze editie op een aparte pagina bekijken.

Hieronder de Duitse druk.

https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_03-733x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_04-733x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_05-734x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_06-733x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_07-733x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_08-733x1024.jpg
https://luther.wursten.be/wp-content/uploads/2016/12/sermon1518_Page_09-733x1024.jpg

De transcriptie van de Nederlandse vertaling is overgenomen uit Paul Frédéricq, Documenta Inquistionis nr. 400 (p. 595-602), met kleine correcties betreffende de toegevoegde delen. Langere inlassingen zijn gecursiveerd.

Ein Sermon oder Predigt von dem Ablass und Gnade...

Een schoon onderwisinge hoe een kersten mensche warachteliken aflaet verdienen mach...

Maart-april? 1518 (Wittenberg)
Deutsch, modernisiert
 Antwerpen, november 1520 
[Hier beghint een excellente leeringe, hoe dat een kersten mensche waerachtigen aflaet verdienen sal mogen, die zynder sielen profitelijc wesen sal. Bescreven doer den hoghe gheleerden D. Martinus Luther, broeder van sinte Augustyns oerden.]

 

Zum Ersten sollt ihr wissen, dass viele neue Lehrer wie etwa Petrus Lombardus, Thomas und ihre Nachfolger die Buße dreiteilen: nämlich in Reue, Beichte, Genugtuung. Und obwohl diese ihrer Ansicht entsprechende Unterscheidung kaum oder auch gar nicht in der Heiligen Schrift begründet ist – und auch nicht in den Schriften der alten heiligen christlichen Lehrer –, wollen wir das jetzt so stehen lassen und anhand ihrer Einteilung argumentieren. Die meester van den hoghen sinne, sinte Thomas, ende haer navolgers hebben ghedistingueert ende ondersceyden, dat daer zyn dri deelen der penitencien, als : berou, biechte ende voldoeninge. Ende al eest, dat dese distinctie niet lichteliken en mach worden ghevonden uut die heylighe Scrifture, noch uuten ouden vaders der kersten religie, nochtans so en willen wi dat niet verworpen, maer na haer maniere daeraf spreken ende handelen.
Zum Zweiten. Sie sagen: Der Ablass nimmt nicht den ersten oder zweiten Teil weg, also die Reue oder die Beichte, sondern den dritten Teil, nämlich die Genugtuung. Dese doctoren houden, dat aflaet nyet wech en neemt die biechte noch dat berou; [want alle bullen, die daer van aflaet zijn, die luyden, dat den aflaet vercrighen die menschen, die berou hebben ende ghebiecht zyn, ende het is onmogelyck, dat een mensche den aflaet verengen sal, het en si, dat hi berou hebbe en ghebiecht is] . Den aflaet en neemt nyet wech, dan alleene die satisfactie oft voldoeninghe, die een mensche doen moet voer die sonden.
Zum Dritten. Die Genugtuung wird ihrerseits weiter in drei Teile unterschieden: in beten, fasten, Almosen geben – und zwar so, dass beten allerlei Werke umfassen soll, die der Seele eigen sind, wie lesen, nachdenken, Gottes Wort hören, predigen, lehren und dergleichen. Fasten soll allerhand Werke der Zügelung des eigenen Fleisches umfassen, wie wachen, sich abmühen, hartes Lager, Kleider usw. Almosen geben soll allerhand gute Werke der Liebe und Barmherzigkeit gegenüber dem Nächsten umfassen. Dese voldoeninge ende satisfactie wort ghedeylt in drie deelen: in bidden, in vasten ende in aelmissen gheven. Int ghebet worden besloten alle [beroeringen, affectien ende] wercken, dewelcke alleen der sielen aengaen, ghelyc is : lesen, mediteren, dat woert Gods hooreu, een sermoon ende leeringhe doen, ende ander wercken desen ghelyck wesende. Vasten dat besluit in hem alle wercken, doer welcke wercken dat lichaem des menschen wort ghecastyt, ghelyck: waken, arbeyden, hert ghecleet te gaen, ende herdicheyt, daer een mensche dat vleesch mede castyt, ende deser ghelycke. Aelmissen te gheven besluyt in haer alle bewisingen der wercken des liefden ende bermherticheyts in den naesten des menschen.
Zum Vierten. Es steht bei ihnen allen außer Zweifel, dass der Ablass nur diejenigen Werke der Genugtuung aufwiegt, die man für die Sünde zu leisten schuldig ist oder die als solcher Ausgleich auferlegt sind. Denn wenn er die Werke insgesamt aufhöbe, bliebe nichts Gutes mehr übrig, das wir tun könnten. Bi alle leeraers is dat seker ende vaste, dat den aflaet wechneemt aldus danige wercken der voldoeningen [ende affectien,] die die mensche voer zijn sonden sculdich is te doen ofte die den mensce opgeleyt worden te doen. Want waert, dat aflaet wechname al die wercken der voldoeningen, so en bleve daer dan niet, dat een mensche soude mogen doen.
Zum Fünften. Es war vielen Lehrern eine große und noch unentschiedene Frage, ob der Ablass mehr aufhebe als solche auferlegten guten Werke – nämlich, ob er auch die Strafe tilge, die die göttliche Gerechtigkeit für die Sünde fordert. Bi veel doctoren is gheweest een groote vraghe, ende het en is noch nyet besloten, maer noch staet die vraghe also : oft den aflaet yet meer mach wechnemen ende vergheven dan daer zyn die wercken des satisfactien ? oft hy oec mach wechnemen die pine, die God den mensche in gheset hevet [ende in setten mach ?]
Zum Sechsten. Ich lasse ihre Debatte dieses Mal unerörtert. Das aber sage ich: Man kann aus keiner Stelle der Hl. Schrift beweisen, dass die göttliche Gerechtigkeit vom Sünder irgendetwas an Strafe oder Genugtuung verlangt oder fordert als allein seine herzliche und wahre Reue oder Bekehrung, verbunden mit dem Vorsatz, fortan das Kreuz Christi zu tragen und die oben genannten Werke zu tun, auch wenn sie von niemandem vorgeschrieben sein sollten. Denn so spricht Gott durch Ezechiel: Wenn sich der Sünder bekehrt und recht tut, so werde ich seiner Sünde nicht mehr gedenken. Ebenso hat er selbst auch die Folgenden alle freigesprochen: Maria Magdalena, den Gichtbrüchigen, die Ehebrecherin usw. Und ich möchte schon gerne hören, wer etwas anderes beweisen wollte – ungeachtet dessen, dass es etlichen Doktoren so schien. Dese vraghe wil ic voerby laten gaen ; mer ic mach seggen, dat uut gheen [Heylige] Scriftuere bewesen en mach worden, dat die godlycke rechtveerdicheyt eenighe pine oft voldoeninge eysschet van den sondare, [gelyc si ymagineren ende seggen,] maer alleen die warachtige penitencie, die daer spruyt uut dat herte des menschen met een vast opset om te dragen dat cruce Cristi ende om [hemselven te oeffenen int bidden, lesen, vasten, zyn lichaem te castyen, ende sinen evenkersten mensche soet ende minnelyc te wesen ende altoos] hem selven te oeffenen om dese wercken te doen, al waert also, dat hem niemant die wercken op en leide; want doer den heyligen propheet Ezechiel gheseyt is: »Alle sondare, die daer bekeert wort ende wel doet, zynder sonden en sal ic niet meer ghedachtich wesen." [Die propheet en seyt niet: die dit leest oft die dat doet; maer hiseyt:die hem bekeert van die sonden ende doet dat goet. Wat batet, dat men veel leest ende veel vast, als hem een mensch niet en betert ende zyn quade oude leven niet en laet, ende niet aen en neemt een goet nieuwe leven? Voerwaer, ten batet niet met allen. Het is alsoe vele, als oft men een gat stopte in eenen dyck ende aen een ander side wederom een opbrake. Het opperste voldoen is, dat een mensch laet dat sondich leven nae zyn alderbeste cranck menschelyc vermogen. Ende dit hevet Cristus Jhesus selve gheleert ende bewesen.] Ende in dese maniere, [met dese satisfactie van wel te leven,] so heeft Cristus Jesus gheabsolveert [dat vierich exempel der penitencien] Maria Magdalena, den ghichtigen man, [den ledeloosen mensche,] dat vrouken, die in overspel bevonden was, [seggende: „Gaet ende en sondicht nyet meer".] Ende ic soude seer gaerne hooren, dat mi yemant contrarie soude bewisen [uut die Heilighe Scriftuere,] al zyn daer sommighe doctoren, die daervan opinie houden. [Want daer en mach gheen meerder satisfactie oft voldoeninge ghedaen worden, dan alleene dat een mensche heylichlyck ende ootmoedelyck leven ende achterlaten de quade ghewoonten ende die sonden. Ende in dat quaet te laten, te scouwen ende die quade ghewoonten te wederstaen, daer is die meeste ende die alderbeste penitencie. Meynt ghi, dat dat gheen pine en is, dat een mensche laten sal ende breken zyn ghenegentheyt ende zyn oude manieren ende affectien ofte begheerten? Jaet voerwaer, veel meerder pine dan oft hy dach voer dach den heelen psalter läse.] 
Zum Siebten. Das findet man allerdings, dass Gott etliche Menschen nach seiner Gerechtigkeit straft oder durch Strafe zur Reue zwingt, wie in Ps 89 steht: Wenn seine Kinder sündigen, werde ich mit der Rute ihre Sünde vergelten, aber dennoch meine Barmherzigkeit nicht von ihnen wenden. Aber diese Strafe zu erlassen, steht in niemandes als allein in Gottes Macht. Ja, er wird sie nicht erlassen, sondern bekräftigt, dass er sie auferlegen will. Het staet seer wel ende het is mogelycken, dat die almachtige God na zyn godlicke rechtveerdicheyt sommige menschen castyt ende doer gheesselen ende plagen tot penitencie dwinget, ghelyc in den lxxxviiij psalm ghescreven staet: “Eest, dat zyn kinderen laten myn wet ende myn rechtverdicheyt niet en achten ende myn gheboden nyet en bewaren, in die roede oft met der roeden sal ic vervloecken haer boosheyt ende in slagen haer sonden; want myn bermherticheyt en sal ic niet nemen van hem”. Dese pine den mensce [op te leggen ende te vergeven of weder] af te nemen, staet alleen in Gods hant [ende daer en heeft geen mensce macht over.] Ende dese pyn en wilt God nyet achterlaten; mer hi beloeft, dat hi den menscen dese pyn sal opeggen, [yst, dat si nyet en houden zyn gebot].
Zum Achten. Deshalb kann man jener eingebildeten Strafe, die durch den Ablass vergeben werden könnte, keinen Namen geben; es weiß auch niemand, was sie ist, wenn sie diese Strafe Gottes nicht ist und auch die oben genannten guten Werke nicht mit ihr identisch sind. Daerom, die ghemaecte pine, [dewelcke daeraf ende wechneemt dat aflaet,] die en can niemant ghenoemen [noch ghedoopen,] noch nyemant en verstaet wat die pine is, als die [verlaten] pine niet en is die gheessel Gods, noch oec niet de goede wercken, [dewelcke gheheeten worden te wesen wercken des satisfactien ofte wercken der voldoeningen.]
Zum Neunten. Ich sage: Selbst wenn die christliche Kirche noch heute beschlösse und abschließend erklärte, dass der Ablass mehr als die Werke der Genugtuung tilge, so wäre es dennoch tausendmal besser, wenn kein Christenmensch den Ablass kaufte oder begehrte, sondern sie lieber die Werke täten und die Strafe erlitten. Denn der Ablass ist nichts anderes und kann nichts anderes bedeuten als ein Nachlass guter Werke und heilsamer Strafe, die man besser annehmen als unterlassen sollte, obwohl etliche der neuen Prediger zweierlei Strafe erfunden haben: medicativas und satisfactorias – das heißt, manche Strafen zur Genugtuung, manche zur Besserung. Aber wir haben gottlob größere Freiheit, dergleichen Gerede zu verachten, als sie die Freiheit haben, sich solches auszudenken. Denn alle Strafe, ja, alles, was Gott auferlegt, ist den Christen zuträglich und dient ihnen zur Besserung. Latet dan wesen, dat die kercke verclare ende uutsegghe, dat daer yet meer vergheven worde dan die wercken des satisfactien, nochtans so waert dan duysent male [ende onbegripeliken] beter, dat een mensche niet en name den aflaet, [ende] noch [vele beter waert,] dat hi die aflaten niet eens en begeerde; maer [saliger ende beter ende oeck veel profittliker waert,] dat hi daer begheerde die goede wercken ende dat draghen des pyns; want aflaet en is anders niet, noch ten can oeck anders nyet zyn, dan alleen verlaten der goeder wercken ende [verlichten] der saligher penitencien. Ende het is veel saliger te nemen ende te houden salige penitencie ende goede wercken, dan die te verlaten [ende te niet te doen]. Al eest also, dat die nieuwe predicanten ghevonden hebben tweederley pyne : een medicinale pine ende een voldoende pine; ende die pyne der satisfactien is om [te reynighen ende om] uut te doen [dat daer achterghelaten is]; die medicinale pine, om [ghesont te maken ende] dat leven in eenen beteren staet te veranderen. Mer meer rechts hebben wi om dit [te verworpen ende] te versmaden, dan ei doen om dat te dencken. Want al dat die almachtige God den mensche opleyt, dat is alleene om den mensche te beteren [ende eenen corten wech den kersten mensche om te comen tot Cristum ende met hem een te worden doer die gracie.]
Zum Zehnten. Damit ist nicht gesagt, dass die Strafen und Werke zu zahlreich seien, als dass der Mensch sie in der Kürze seines Lebens nicht vollbringen könne, weshalb er den Ablass brauche. Darauf antworte ich, dass diese Meinung keinen Grund hat und eine reine Erfindung ist. Denn Gott und die heilige Kirche legen niemandem mehr auf, als ihm zu tragen möglich ist – wie auch Paulus sagt, dass Gott niemanden stärker in Versuchung führen lässt, als er tragen kann. Und es gereicht der Christenheit nicht wenig zur Schmach, dass man sie beschuldigt, uns mehr aufzuerlegen, als wir tragen können. Ende niet eest, dat si daer seggen: Het ghetal der pinen ende der wercken is [groot, menichfuldich ende meerder dan een mensche binnen alle sinen leven doen mach, ende] meerder [oeck] dan hi can ghedragen om die cleynheyt zyns levens; [ende om dat zyn leven also cort is,] ende daerom so moet hi aflaet verengen. Hierop antwoerde ic ende segge, dat dese allegacie niet is ende dat si ydel ende bedrieghelyck is ende sonder eenich fundament; want die almachtighe God ende de heylige kersten kereke en beswaert nyemant boven zyn machte, alsoe die heylighe apostel Paulus seyt: „God en laet u niet worden ghetempteert boven u machte." Ende het is een groot verdriet ende spyt in die kersteheyt, dat men die kersten menschen opleyt, dat si niet en connen noch oec en mogen ghedragen.
Zum Elften. Selbst wenn die im geistlichen Recht festgesetzte Buße jetzt noch gälte, wonach für eine jede Todsünde sieben Jahre Buße auferlegt würden, so müsste die Christenheit diese Gesetze fahren lassen und nicht mehr an Strafe auferlegen, als für einen Menschen zu tragen ist. Da sie jetzt aber nicht mehr gelten, muss man sich umso mehr davor hüten, mehr aufzuerlegen, als ein Mensch tragen kann. Ende waert, dat die penitencien noch waren machtich ende in vigoer, dewelcke ingheset zijn doer die oude rechten, dat een mensche voer een dootsonde vij jaer soude penitencie doen, so soude die kerstenheyt van dusdanige wet moeten wyeken ende niet meer opleggen dan een yegelyc dragen en mochte. Hoeveel te min sullen dan de herten der kersten menschen worden belast, als dese wetten lange verdonckert zyn ende gheen macht en hebben, met een last ende pack, dat si niet en souden mogen noch connen ghedraghen.
Zum Zwölften. Man sagt zwar, dass der Sünder mit der verbliebenen Strafe ins Fegefeuer kommt oder zum Ablasskauf veranlasst werden soll, aber es werden noch viel mehr Dinge ohne Grund und Beweis gesagt. Met een groot consent ende eenicheyt soe wort daer gheseyt: dat een sondich mensche, [nae dat berou ende absolucie,] met der pinen, die daer overblyft, sal worden gesonden int vagevier oft tot den aflaet. Maer veel dinghen worden gheseyt, dewelcke boven gaen dat gheloove, [en daerom en zyn si oeck niet te achten.]
Zum Dreizehnten. Es ist ein großer Irrtum, wenn jemand meint, er könne für seine Sünde Genugtuung leisten, wo doch Gott diese Sünden allezeit umsonst aus unschätzbarer Gnade verzeiht und von uns nichts dafür verlangt, als fortan gut zu leben. Die Christenheit fordert durchaus etwas, darf aber nichts Schweres oder Untragbares auferlegen, darum kann und darf sie auch etwas erlassen. Het es een groote dwalinge in die kerstenheyt, dat een [sondich] mensche meynet ghenoech te doene voer zyn sonden, daer doch die sonden alleene worden quytgheschouden doer die onsprekelicke goedertierenheyt ende bermherticheyt Gods. Ende God en is niet meer van ons begherende, dan dat wy voortaen duechdelijck sullen leven. Het es wel waer, dat die kerstenheyt sommige dingen ghebiet, welcke dingen si mach ende moet oec nalaten, ende niet ghebieden yet te doene, dat onmoghelyc soude wesen denghenen, dyen dat ghebot roerde ende aentaste.
Zum Vierzehnten. Ablass wird zugelassen um der unvollkommenen und faulen Christen willen, die sich nicht freudig in guten Werken üben oder die frei von Leiden sein wollen. Denn Ablass dient niemandem zur Besserung, sondern duldet seine Unvollkommenheit und lässt sie zu. Darum soll man nicht gegen den Ablass reden, man soll aber auch niemandem zu ihm raten. Toeghelaten wort den aflaet voer die vuyle ende luye kersten menschen, die nyet en willen uut dat herte goet doen oft oec gheen quaet draghen. Aflaten die en promoveren noch en helpen oec gheen dinck tot beteringe, maer alleen draghen si der menschen onvolmaectheyt ende die onvolmaectheyt laten si passeren. Ende daerom en is niet gheoerloft, dat men eenen mensche daeraf trecken sal ; ende het en is oec nyet betamelyc, dat men yemant daertoe vertien (?) sal om aflaet te vercrighen.
Zum Fünfzehnten. Viel sicherer wäre und besser täte der, der allein um Gottes willen etwas für den Bau des Petersdomes gäbe oder für das, was sonst noch genannt wird, statt dass er Ablass dafür annähme. Denn es ist gefährlich, eine solche Gabe um des Ablasses willen und nicht um Gottes willen zu geben. [Hondert duysent mael] beter yst te gheven, puer ende alleene Gods wille, [tghene, dat ghi gheven wilt,] het si tot timmeragie van der kercken van Sinte Peeter oft tot eenighe ander saken, [die in de bullen ghescreven staen,] dan dat ghi daervore aflaet nemet [ende alsoe te maken een commutacie.] Want het is groot perikel ende te sorgen, dat een mensche meer gheeft om den aflaet dan om Gods wille.
Zum Sechzehnten. Viel besser ist das Werk, das einem Bedürftigen erwiesen wird, als dass etwas zum Bau gegeben wird – auch viel besser, als dass Ablass für das Werk gegeben wird. Denn, wie gesagt: Es ist besser ein gutes Werk getan als viel erlassen. Ablass aber ist Erlass vieler guter Werke oder bedeutet gar nichts. Ja, damit ich euch recht unterweise, so merkt auf: Du sollst vor allen Dingen – weder den Bau von Sankt Peter noch den Ablass ansehend – deinem nächsten Armen geben, wenn du etwas geben willst. Wenn es aber dahin kommt, dass niemand mehr in deiner Stadt ist, der Hilfe braucht – was, so Gott will, niemals geschehen wird –, dann sollst du, wenn du willst, für die Kirchen, Altäre, Schmuck, Kelche, die in deiner Stadt sind, geben. Und wenn auch das nicht mehr nötig sein sollte, dann erst kannst du, wenn du willst, etwas für den Bau von Sankt Peter oder anderswo geben. Doch das sollst du nicht um des Ablasses willen tun. Denn Paulus sagt: Wer seinen Hausgenossen nicht wohltut, ist kein Christ, sondern ärger als ein Heide. Und nimm nur in aller Freiheit an: Wer dir etwas anderes sagt, der verführt dich oder sucht deine Seele in deinem Geldbeutel; und fände er einen Pfennig darin, wäre ihm das lieber als alle Seelen.

Nun sprichst du: So werde ich nie wieder Ablass kaufen. Darauf antworte ich: Schon oben habe ich gesagt, dass es mein Wille, Wunsch, Bitte und Rat ist, dass niemand Ablass kaufe. Lass die faulen und schläfrigen Christen Ablass kaufen, geh du deinen Weg.

Veel beter ende verdienstelicker eest, dat een mensche [uut eenen goeden wille] eenen armen mensche gheeft [een groote aelmisse] om Gods wille, dan [also te gheven tot die timmeringhe van Sinte Peeters kercke,] om terstont aflaet te vercrigen. Want veel meer eest een goet werck volbrocht te hebben, dan datselve achterghelaten. Aflaten dan veel goede wercken, die daer souden ghedaen worden, nalaten si ende vergeven. Daerom, opdat ic u recht leere, so hoort toe. Bovenal so suldy gheven eenen armen mensche, eest, dat ghi wat gheven wilt ; ende noch aflaet noch temmeragie en sal u trecken van dat ghebot [ende die leeringhe des heyligen Evangelo nyet te houden.] Als dan daer niemant en is in u stadt, die also arm is, dat hi u aelmissen behoevet (hetwelck nemmermeer gheschien en sal), so sult ghi dan mogen gheven tot kercken, tempelen, outaren, kelcken ende andere cleynodien binnen uwer stadt, eest dattet u belieft ; ende als dit ghedaen is, so moecht ghi dan vri seynden (yst dat ghi daertoe beroert wort) in ander steden, het si te Rome oft elders, waer dat is. [Ende dese bewisinghe des bermherticheyts ende liberaliteyts en verbiet niemant;] maer alleen, dat ghi die liberaliteyt nyet en thoont aensiende dat aflaet, [maer alleen aenmerckende dat loon van den almachtigen God. In den eersten dan, soe suldy versien die arme menschen ende kercken binnen uwer stede ;] want die heylige apostel Paulus seyt : „Deghene, die ingheseten zyn, ende denghenen, die in zijn huys of in zyn stadt zyn, nyet wel en doen, bewisende haer wercken des bermherticheits, dat en zijn gheen kerstenen, mer veel argher dan een heyden". Ende ghi sult die vast houden, [ende seker sonder sorghe, want het is die Heylige Scriftuere.] Wie u anders leert, die bedriecht u ende hi soeet u siele in u tessche oft borsse, ende als hi daeruut crycht het ghelt, dat hi soect ende jaecht, so gaet dat voer alle sielen [ende het wort veel liever gehadt ende meer bemint dan die sielen, ende dat ghelt heeft hi ghejaghet. Als men dan seyt also: „Volcken, als die penninc clincket, so is de siele verlost uut dat vagevier", dat is waer ; want dat ghelt in die borsse, dat is die siele die si jaghen, ende als dat clincket, so eest ghelost, want ghi zyt dan die siele quyt.]

Maer nu mocht ghi segghen : En sal ic dan nemmermeer aflaet vercrigen ? Antwoerde : Dits myn begeerte, dat ghi daer om gheenen aflaet gaen en suit. Dits minen raet ende bidden, [dat ick doe: laet u oude sondige leven ende bewijst wercken der caritaten, der bermherticheyt ende der liefden den armen noottruftigen menschen, uwen evenkersten, ende] laet den [droomers ende] slapers ende die traghe kersten menscen aflaet halen ende crigen ; volcht ghi den rechten wech [ende ghi en sult niet dwalen.]

Zum Siebzehnten. Der Ablass ist nicht geboten, auch nicht geraten, sondern gehört zu den Dingen, die zugelassen und erlaubt sind. Darum ist er kein Werk des Gehorsams und auch kein Verdienst, sondern eine Verweigerung des Gehorsams. Darum: Obwohl man niemandem verwehren soll, Ablass zu kaufen, sollte man doch allen Christen davon abraten und sie zu den Werken und Strafen, statt sie zu erlassen, anspornen und in ihnen bestärken. [Aflaten zijn dingen, die alleen toeghelaten worden. Sommige dingen worden gheboden, als: Ghi sult God liefhebben boven al; sommige dingen worden den mensce gheraden, ghelyc sinte Pauwels seit : „Van den maechden en heb ic gheen ghebot, mer nochtans so rade ic daertoe". Ende] aflaet en is noch geboden noch gheraden, mer alleen toeghelaten, ende daerom en zijn si niet verdienstich noch wercken des ghehoorsaemheyts, maer alleen een excussie oft uutlesschen des ghehoorsaemheyts. Ende daeruut so volcht hier dan: al yst, dat men die aflaten niet verbieden en sal, nochtans soe sullen kersten menschen (getrocken ende wechgenomen wesende van dat aflaet) hem selven oeffenen in die goede wercken ende in de pine [loon verwachten van den almachtigen God].
Zum Achtzehnten. Ob die Seelen durch den Ablass aus dem Fegefeuer gezogen werden, weiß ich nicht, glaube es jedoch nicht, obwohl das einige neue Doktoren sagen. Aber es ist ihnen unmöglich, das zu beweisen, und die Kirche hat das auch noch nicht beschlossen. Darum ist es zur größeren Sicherheit viel besser, dass du für die Seelen unmittelbar bittest und eintrittst, denn das ist bewährter und gewiss. Dat men die sielen uut dat vaghevier verlost, [dat en heb ic noch nyet ghevonden in de Scrifture, noch] ic en geloove dat nyet, al yst dat de nieuwe doctoren dat seggen, dwelc si nyet en connen bewisen noch gheproberen; ende de heylige kercke en heeft dat noch nyet besloten, [dat den aflaet sielen verlost.] Daerom yst alderbeste dat ghi selve voer die sielen bidt [ende aelmissen gheeft,] ende dit is eekerste ende aldermeeste gheraden.
Zum Neunzehnten. An diesen Punkten habe ich keinen Zweifel, und sie sind hinlänglich in der Schrift begründet. Darum sollt auch ihr keinen Zweifel haben. Lasst die scholastischen Doktoren Scholastiker sein – sie sind allesamt nicht genug, als dass sie mit ihren Ansichten eine einzige Predigt befestigen könnten. In alle tghene dat nu voers. is en twifele ick niet, dewelcke ghegrondeert ende vaste staen uut dat heylighe [Evangelie,] Scriftueren [ende sekere redenen.] Ende veel weerdiger is dit te houden, dan tghene, dat die scholastici doctoren seggen, dewelcke alle te samen nyet en souden connen een sermoon [ende een collacie] vaste maken [uut die Heylige Scriftuere den volcke.] Hout dit vaste [met mij ende en twifelt daer niet aen; want het is die warachticheyt; ende en twifelt niet voer eenich ander oppoost, hetwelcke anders seyt, want dat is bedroch ende het en soect nyet u salicheyt, maer u ghelt ende u substancie; ende als hi dat heeft, so yst al ghedaen ende en vraecht niet meer nae uwer sielen salicheyt.]
Zum Zwanzigsten. Auch wenn einige Leute mich nun einen Ketzer schelten – denn eine solche Wahrheit ist sehr schädlich für den Kasten –, so achte ich doch solches Geplärre nicht hoch, zumal das niemand tut als einige Finsterhirne, die ihre Nase nie in die Bibel gesteckt, die christlichen Lehrer nie gelesen und ihre eigenen Lehrer nie verstanden haben, sondern in ihren löchrigen und zerrissenen Schulmeinungen geradezu untergehen. Denn hätten sie sie verstanden, so wüssten sie, dass sie niemanden beschuldigen sollten, der weder verhört noch widerlegt worden ist. Aber Gott gebe ihnen und uns den rechten Verstand. Amen. Ende al eest, dat vele my bedragen, dat ic een ketter ben (wiens kisten de warachticheyt gheopenbaert ende gheseyt [hindert, let ende] scadelijc is), ic en vraghe daer niet na, ende ic en achte niet alle dat groot roepen, [dat si doen, om mi te doen swighen.] Want het zyn doncker menschen, die de heylighe Bybel niet ghesmaect en hebben ende die Heylige Scriftuere nyet ghelesen en hebben, haer eygen doctoren, [die si aenbidden, eeren ende verheffen,] niet en verstaen, ende alleene zyn versleten in opinien, [vragen ende ander questien,] daer gheen vruchte uut en coemt, [maer ghelaten wort die arme siele onvruchtbaer ende dorre.] Hadden si haer eygen doctoren ende woerden verstaen, soe en souden si niet hebben verdoemt denghenen, die noch nyet verwonnen en is, noch oec niet beproeft en is te weseu sculdich. Mer die almachtige God verleene haer ende ons eenen goeden sin. Amen.
Een vermaninge wat Scriftuere, dat een kersten mensche houden ende beschermen sal.

Wat Thomas van Aquinen scrivet, wat Schotus leert, wat Alexander de Halis ende die ander de Halis ende die ander scholastici doctores seggen, dat en sal een kersten mensche nyet achten noch beschermen, want die kersten menschen hebben eenen doctoor, die veel hoogher is, dat es: die wysheyt des hemelschen Vaders Jhesum Cristum ghebenedyt, diewelcke een ghebot heeft ghegeven, welc ghebot dat herte der kersten menschen verlicht, ende si sullen dit houden ende beschermen totter doot toe, ende dat der leeringen Cristi contrarie is, niet achten; dat men uut die leeringe Cristi nyet hebben noch verstaen en can, sal versmaden. Want wat sint Thomas ende ander scholastici doctores seggen : Cristus is alleen, die daer sal salich maken. Die leeringhe Cristi is den dach ende alle leeringen ende opinien van menschen zyn den nacht. Den dach hout ende volcht hem nae, want het is seer periculoes, in den nacht te wandelen sonder verstoort ende vertoornt te worden ende hem selven hinderlyc te zyn ende te letten. Die in den dach wandelt, die siet waer dat hi gaet, en hy en belet hemselven niet. Wi worden kersten menschen ghenoemt ende dat van Cristo: die wet Cristi Jesu laet ons dan onderhouden, dewelcke seyt: Niet en coopt aflaten, niet en worpet ghelt in die kiste, mer gheeft aelmissen den armen menschen ende alle dine is u reyn; ende wederom: Weest bermhertich gelyc u hemelsce vader bermhertich is, die op laet gaen de zonne ende laet se schinen op goede menschen ende quade, opdat ghi, hem gelyc zijnde, van hem mocht worden ghekent ende ontfangen in de eewige glorie. Die wet Cristi is dat licht onser voeten also die h. prophete David seyt: „O Heere, een lanterne ende licht is minen voeten u woert." Het woert is Cristus Jesus gebenedijt, daer die heylige apostel ende evangelist Johannes af seyt: „Int beghinsele was dat Woert, ende dat Woert was bi God, ende God was dat Woert". Dit sullen wy dan houden ende nut alle onse herte omvangen ende aennemen, ende laten alle andere fabulen ende opinien van menschen varen.

Hier eyndt dat boecxken, leerende hoe men warachtigen aflaet verdienen sal.

Bibliotheek der Hoogeschool te Gent, enig bekende exemplaar. —

Op de verhandeling volgen nog:

Een vruchtbaer leeringe in wat rechtveerdicheyt dat een kersten mensche leven sal,

Een schoon vermaninge hoe een kersten mensche sinen huweliken staet sculdich is te leyden,

Een tractaet hoe hem een kersten mensce bereyden sal tegen de doot.

Bescreven doer den hooch gheleerden doctor inder godheyt Martinus Luther, broeder van sinte Augustijns oerden.

 

Op de laatste bladzijde staat:

 

Gheprent in de vermaerde coopstadt van Antwerpen, binnen die Camer poorte, in onser liever Vrouwen pant, bi my Claes de Grave. Int jaer ons Heeren MCCCCG ende XX den xxi dach van November. Cum gratia et privilegio."

Of Luther de thesen uithing in Wittenberg op Hervormingsdag is onzeker. Wat wel zeker is dat hij een verontwaardigde brief naar de aartsbisschop van Mainz stuurde in wiens ambtsgebied de aflaatpredikers rondtrokken. In een P.S. wijst hij op een attachment: meas disputationes... De 95 stellingen. De brief kwam pas vrij laat, via een omweg bij de aartsbisschop terecht (die was in Aschaffenburg, niet in Halle). Hij heeft 'm gelezen en he was not amused. Hij verwijst naar het geschrift als naar eeen tractat und conclusion eins vermessen monichs zu Wittenberg, das heilig negotium indulgenciarum und unsern subcommissarien betreffend. Hieronder een afschrift van de brief. Het origineel is er nog en bevindt zich sinds 1604 in het Rijksarchief in Stockholm (het archief van de kanselarij van Mainz is tijdens de 30-jarige oorlog voor een deel naar Zweden overgebracht). Na de afbeelding een transcriptie. Daaronder een Duitse vertaling (de brief is natuurlijk in Latijn gesteld, dat had u al begrepen).

bron: WABr 1,108 ff

Originele brief aan de aartsbisschop, gedateerd 31 oktober 1517
brief aan de aartsbisschop, gedateerd 31 oktober 1517 (afschrift)

R[evere]ndissimo in Christo patri,
illustrissimo domino, d[omino] Alberto
Magdeburgensis ac Moguntinensis Ecclesiarum
Archiepiscopo Primati, Marchioni Brandenburgensi etc.
domino suo & pastori in Christo
venerabiliter metuendo ac gratiosissimo.
Ihesus.
Gratiam & misericordiam dei & quicquid potest & est.

Parce mihi, R[everendissi]me in Christo pater princeps illustrissime, Quod ego fex hominum tantum habeo temeritatis, vt ad Culmen tue sublimitatis ausus fuerim cogitare Epistolam. Testis est mihi dominus Ihesus, Quod mee paruitatis & turpitudinis mihi conscius diu iam distuli, quod nunc perfricata fronte perficio, motus quam maxime officio fidelitatis mee, quam tue p[aternitati] in Christo debere me agnosco. Dignetur itaque tua interim celsitudo oculum ad pulverem vnum intendere & votum meum pro tua pontificali clementia intelligere.

Circumferuntur Indulgentie papales sub tuo praeclarissimo titulo ad fabricam s. Petri, In quibus non adeo accuso praedicatorum exclamationes, quas non audivi, Sed doleo falsissimas intelligentias populi ex illis conceptas, quas vulgo vndique iactant. Videlicet, Quod credunt infelices anime, si literas indulgentiarum redemerint, securi sint de salute sua, Item, Quod anime de purgatorio statim euolent, vbi contributionem in cistam coniecerint. Deinde tantas esse has gratias, vt nullum sit adeo magnum peccatum, etiam (vt aiunt) si per impossibile quis Matrem dei violasset, quin possit solui. Item, Quod homo per istas Indulgentias liber sit ab omni pena & culpa.

O deus optime, sic erudiuntur anime tuis curis, optime pater, commisse ad mortem! Et fit atque crescit durissima ratio tibi reddenda super omnibus istis! Idcirco tacere hec amplius non potui. Non enim fit homo per vllum munus Episcopi securum de salute, cum nec per gratiam infusam dei fiat securus, sed semper in timore & tremore iubet nos operari salutem nostram Apostolus [Phil 2,12] et iustus vix saluabitur [1 Petr 4,18]. Denique tam arta est via, que ducit ad vitam [Mt 7,14], vt dominus, per prophetas Amos [Am 4,11] & Zachariam [Sach 3,2] saluandos appellet torres raptos de incendio. Et vbique dominus difficultatem salutis denunciat.

Quomodo ergo per illas falsas veniarum fabulas & promissiones faciunt populum securum & sine timore? Cum indulgentie prorsus nihil boni conferant animabus ad salutem aut sanctitatem, sed tantummodo penam externam olim canonice imponi solitam auferant?!
Denique opera pietatis & charitatis sunt in infinitum meliora indulgentiis. Et tamen hec non tanta pompa nec tanto studio praedicant, immo propter venias praedicandas illa tacent, cum tamen omnium Episcoporum hoc sit officium primum & solum ut populus Euangelium discat & Charitatem Christi. Nusquam enim Christus prae cepit Indulgentias praedicari, sed Euangelium vehementer praecepit praedicari. Quantus ergo horror est, quantum periculum Episcopi, si tacito Euangelio non nisi strepitus Indulgentiarum permittat in populum suum et has plus curet quam Euangelium! Nonne dicet illis Christus: Colantes culicem et glutientes camelum?

Accedit ad hoc, R[everendissi]me pater in domino, Quod in instructione illa commissariorum sub tue p[aternitatis] nomine edita dicitur (Vtique sine tue p[aternitatis] R[everendissime] & scientia & consensu) Vnam principalium gratiarum esse donum illud dei inestimabile, quo reconciliatur homo deo, et omnes pene delentur purgatorii. Item Quod non sit necessaria contritio iis, qui animas vel confessionalia redi munt.

Sed quid faciam optime praesul & illustriss[ime] princeps, Nisi quod per dominum Ihesum Christum t[uam] R[everendissi]mam p[aternitatem] orem, quatinus oculum paterne cure dignetur aduertere & eundem libellum penitus tollere & praedicatoribus veniarum imponere aliam prae dicandi formam, Ne forte aliquis tandem exurgat, qui editis libellis & illos et libellum illum confutet, ad vituperium summum illustrissime tue sublimitatis, quod ego vehementer quidem fieri abhorreo & tamen futurum timeo nisi cito succurratur.

Hec mee paruitatis fidelia officia rogo tua illustriss[ima] gratia dignetur accipere modo principali & Episcopali, idest clementissimo, sicut ego ea exhibeo corde fidelissimo & t[uae] p[aternitati] R[everendissime] deditissimo. Sum enim et ego pars ouilis tui.

Dominus Ihesus custodiat t[uam] R[everendissimam] p[aternitateml in eternum. Amen.

Ex Vittenberga 1517. Vigilia omnium Sanctorum.

Si t[uae] R[everendissime] p[aternitati] placet, poterit has meas disputationes videre, vt intelligat, quam dubia res sit Indulgentiarum opinio, quam illi vt certissimam seminant.

Indignus filius
Martinus Luther, Augustin. Doctor S. Theologie vocatus.


Duitse vertaling

Dem hochwürdigen Vater in Christo
und durchlauchtigsten Herrn, Albert,
Erzbischof der Kirchen zu Magdeburg und Mainz, Primas,
Markgraf zu Brandenburg usw.,
seinem Herrn und Hirten in Christo,
geachtet in Ehrerbietung und Liebe!
Jesus.
Gnade und Barmherzigkeit Gottes und alles, was er vermag und ist!

Verzeiht mir, ehrwürdigster Vater in Christo, durchlauchtigster Kurfürst, daß ich, der geringste unter den Menschen, so unbesonnen und vermessen bin und es wage, an Eure höchste Erhabenheit einen Brief zu richten. Der Herr Jesus ist mein Zeuge, daß ich, eingedenk meiner Niedrigkeit und Nichtswürdigkeit, lange aufgeschoben habe, was ich jetzt mit unverschämter Stirn vollbringe. Mich bewegt vor allem die Verpflichtung zu treuem Dienst, den ich Euch, hochwürdigster Vater in Christo, zu leisten mich schuldig weiß. Daher möge Eure Hoheit sich unterdessen würdigen, ein Auge auf mich zu richten, der ich nur Staub bin, und mein Votum entsprechend Eurer bischöflichen Milde zur Kenntnis nehmen.

Es werden Päpstliche Ablässe im Namen Euer Kurfürstlichen Gnaden zum Bau von St. Peter herumgetragen. Dabei klage ich nicht so sehr das Ausschreien der Ablaßprediger an, das ich nicht gehört habe, sondern ich bin schwerzlich besorgt über die überaus falschen Anschauungen des Volkes, die aus dem entstehen, was man überall und allerorts im Munde führt: etwa, daß die unglücklichen Seelen glauben, daß sie, wenn sie die Ablaßbriefe gekauft hätten, ihres Heiles sicher sind; desgleichen, daß die Seelen sofort aus dem Fegefeuer herausfliegen, sobald sie ihren Betrag in den Kasten gelegt haben; ferner, daß diese Gnaden so stark sind, daß keine Sünde so groß sei, als daß sie nicht erlassen werden könnte, sogar (wie sie sagen), wenn jemand etwas Unmögliches getan und die Mutter Gottes geschändet hätte; schließlich, daß der Mensche durch diese Ablässe von jeder Strafe und Schuld frei sei.

Ach, lieber Gott, so werden die Eurer Sorge anvertrauten Menschen zum Tode unterwiesen! Und es entsteht und er wächst die härteste Rechenschaft, die Dir für all diese abzulegen ist. Deshalb konnte ich nicht länger davon schweigen. Der Mensch wird nämlich nicht durch irgendein Geschenk des Bischofs seines Heiles sicher, da er ja nicht einmal durch die von Gott eingegossene Gnade gewiß wird; vielmehr befiehlt uns der Apostel in Furcht und Zittern unser Heil zu wirken [Phil 2,12] und der Gerechte wird kaum gerettet werden [1 Petr 4,18]. Schließlich, so eng ist der Weg, der zum Leben führt, daß der Herr durch die Propheten Amos [Am 4,11] und Sacharja [Sach 3,2] diejenigen, die gerettet werden, aus dem Feuer gerissene Holzscheite nennt. Und überall verkündigt der Herr die Schwierigkeiten des Heiles.

Warum machen sie also durch jene falschen Fabeln und Versprechungen von Vergebung das Volk sicher und furchtlos, wo doch die Ablässe den Seelen geradezu nichts Gutes zum Heil und zur Heiligkeit beitragen, sondern lediglich die äußere Strafe wegnehmen, die man einst nach dem geistlichen Recht aufzulegen pflegte.
Schließlich sind die Werke der Frömmigkeit und der Nächstenliebe unendlich besser als Ablässe und dennoch predigt man sie weder mit solchem Gepränge noch mit so großem Eifer, im Gegenteil wegen der zu predigenden Ablaßgnaden schweigt man von ihnen, wo es doch die erste und einzige Pflicht aller Bischöfe ist, daß das Volk das Evangelium und die Liebe Christi lernt. Christus hat niemals aufgetragen, Ablässe zu predigen, aber nachdrücklich hat er geboten, das Evangelium zu predigen. Wie groß ist das Entsetzen, welche Gefahr entsteht einem Bischof, wenn er - während das Evangelium verstummt - nur den Lärm der Ablässe auf sein Volk zuläßt und sich mehr um diese kümmert als um das Evangelium. Wird nicht Christus zu ihnen sagen: Ihr seihet Mücken aus und verschluckt ein Kamel?
Es kommt hinzu, hochwürdigster Vater im Herrn, daß es in jener Instruktion für die Ablaßkommissare, die unter Eurem Namen ausgegangen ist, heißt (sicher ohne Euer Wissen und Eure Zustimmung), die eine der Hauptgnaden sei jenes unvergleichliche Geschenk Gottes, durch das der Mensch mit Gott wieder versöhnt wird und alle Strafen des Fegefeuers getilgt werden; desgleichen, daß eine Reue nicht nötig für die sei, die Seelen erlösen oder Beichtbriefe kaufen.

Aber was soll ich tun, bester Vorgesetzter und erlauchtetester Fürst, außer daß ich durch den Herrn Jesu Christi Eure ehrwürdigste Väterlichkeit bitte, auf diese Sache ein Auge väterlicher Sorge zu werfen und jenes Büchlein ganz wegzunehmen aufzuheben und den Ablaßpredigern eine andere Form der Verkündigung aufzuerlegen, damit nicht vielleicht am Ende einer auftritt, der mit veröffentlichten Schriften sowohl jene als auch jenes Büchlein widerlegt zu höchstem Schimpf für Eure durchlauchtigste Hoheit. Daß dieses geschieht, verabscheue ich entschieden, aber ich fürchte es wird geschehen, wenn nicht schnell für Abhilfe gesorgt wird.
Diese treuen Dienste meiner Wenigkeit, bitte ich, möge Eure durchlauchtigste Gnaden anzunehmen sich würdigen auf fürstliche und bischöfliche Weise, das heißt gnädigst, so wie ich diese Dienste mit treuestem und Eurer ehrwürdigsten Väterlichkeit ergebensten Herzen erbiete - auch ich nämlich bin ein Teil Eurer Herde.

Der Herr Jesus bewahre Eure ehrwürdigste Väterlichkeit in Ewigkeit.

Aus Wittenberg 1517, am Abend vor Allerheiligen.

Wenn es Eurer ehrwürdigsten Väterlichkeit gefällt, könnte sie diese meine Disputationsthesen ansehen und daraus ersehen, wie zweifelhaft die Lehre vom Ablaß ist, die jene als ganz sicher ausstreuen.

Der unwürdige Sohn
Martin Luther, Augustiner, berufener Doctor der hl. Theologie.

Waar of niet waar ?

Luther, op de vooravond van Allerheiligen, 31 oktober 1517,  met een hamer in de hand en enkele nagels (spijkers voor de Hollandse lezers) in zijn monnikspij op weg naar de slotkapel van Wittenberg, woedend om de schande van de aflaatverkoop. Hij rolt een groot vel papier uit, pakt de hamer vast en nagelt het op de deur van de kerk. De hamerslagen weergalmen in de kerk, door het stadje…  en weerklinken tot in Rome.

Op mijn website kunt u ze lezen (in het Latijn en Nederlands, met heel kort commentaar)

Zo ongeveer vertellen we het verhaal. Is het ook zo gegaan ? Tot ongeveer 50 jaar geleden twijfelde niemand daaraan. Er waren gravures van, het stond in elke biografie, en het was verfilmd.

thesenanschlag

Legende…

[NB: tekstupdate met bronvermeldingen, 15 juli 2017]

In 1961 liet een (rooms-katholieke) professor kerkgeschiedenis, Erwin Iserloh, een bom ontploffen in het kamp der Luther-geleerden door te suggereren dat de Thesenanschlag hoogstwaarschijnlijk nooit heeft plaatsgevonden. Hij stelde
- 1. dat Luther er zelf nooit iets over heeft gezegd, wat vreemd is, want Luther is juist behoorlijk openhartig over z’n leven en hield wel van een 'goed verhaal';
- 2. dat er geen ooggetuigenverslagen van zijn;
- 3. dat er geen drukversie van de thesen uit Wittenberg bekend is;
- 4. dat het verhaal pas opduikt na Luthers dood (Melanchthon in zijn terugblik op Luthers leven na diens overlijden); en
- 5. ook dan nog 'van horen zeggen', want Melanchthon was er niet bij;
- 6. dat je geen academische stellingen op een kerkdeur slaat. [dit is het enige argument dat echt weerlegd is: de kerkdeuren waren de 'valvae' (mededelingenborden) van de universiteit - zie onder].
Tegelijk wijst hij erop dat Luther op 31 oktober wel degelijk iets gedaan heeft, iets zeer belangrijks zelfs, namelijk een ‘brief’ schrijven aan zijn overste (bisschop van Brandenburg) en de aartsbisschop (Albrecht van Mainz) met een dringend verzoek om de zaak van de aflaatpredikers aan te pakken omdat die hun hun boekje verre te buiten gaan. Bij deze brief - en ook dat is gedocumenteerd - voegt hij een reeks stellingen (handgeschreven, gedrukt?). Deze brief is gedateerd op 31 oktober 1517. The rest is legend…

Eigenlijk niet meer dan logisch, zegt Iserloh, om een onderwerp als dit eerst via de geëigende binnenkerkelijk kanalen (brief aan de 'kerkelijke leiders' met de 95 stellingen in attachment) aan te kaarten in plaats van er meteen de boer mee op te gaan. Die stellingen waren dan ook geen publieke provocaties, maar voer voor een debat onder theologen. Dat is bij eerste èchte lezing (van de behoorlijk complexe latijnse stellingen) ook meteen duidelijk. Trouwens, Luther heeft precies dàt ook met zoveel woorden gezegd. Bijv. in een brief van 3 maart 1518, gericht aan zijn vriend en collega, Christopher Scheurl, professor Rechten in Neurenberg. Scheurl is één van degenen die de stellingen begin 1518 had verspreid (zowel manuscriptu als gedrukt èn naast latijn ook een Duitse versie). Luther schrijft dat hij daar eigenlijk helemaal niet zo mee was opgezet. Had hij dat gewild, dan had hij ze wel zorgvuldiger geformuleerd, zegt hij. Hij legt aan Scheurl vervolgens expliciet uit hoe hij zelf gedacht had, dat het zou gaan met die stellingen. Hij had ze opgesteld voor een 'discussie in beperkte kring van collega's en vrienden' (academisch dus) om hun kwaliteit te testen. Daarom had hij ze naar zijn collega's gezonden met de uitnodiging tot een samenkomst hierover. Zou dat niet lukken, of ze hem dan misschien schriftelijk hun mening zouden kunnen laten geworden. Mochten de stellingen in deze collegiale conversatie (disputatie, gesprek, briefwisseling, alles was dus mogelijk) overtuigend en sterk genoeg blijken (kerkelijk-juridisch en inhoudelijk-theologisch dus), dan zou hij ze publiceren. Indien niet, dan zou hij ze klasseren. Dit zegt toch eigenlijk wel veel... [hier het originele citaat uit de brief aan Scheurl]

   … of toch historie ?

Toch is dit niet het laatste woord over deze kwestie. In de afgelopen halve eeuw heeft men vastgesteld dat de de locatie op zich niet zo vreemd is: De slotkapel werd gebruikt als collegezaal door de universiteit en de poort diende als ‘Valvas’ (mededelingenbord van de unief). Aankondigingen van disputaties (standaard-onderwijsvorm) dienden te worden opgehangen aan alle Wittenbergse kerkdeuren (niet alleen van de slotkapel), aldus het universiteitsreglement. Dat er dus een blad met Luthers stellingen heeft gehangen is zeker niet onmogelijk. Dat Luther er nooit iets van gezegd heeft, blijft wel een belangrijk argument maar is op zich ook niet doorslaggevend, want het 'ophangen' op zich is niet perse vermeldenswaard. Het gaat om de 'publicatie'. Alleen - en dat is dus al een zekere correctie op de legende - werd dat dan niet gedaan als provocatief publiek statement door een verontwaardigde professor, maar door de dekaan (d.w.z. door zijn manusje van alles, de 'pedel') als een intern academisch gebeuren. Dat er geen ooggetuigeverslagen van zijn, zegt dus niets. Het zou een fait divers geweest zijn, geen wereldhistorische gebeurtenis. Het gebeurde elke week, zeg maar, dus waarom zou iemand er nota van genomen hebben? Verder blijkt één van de oudst bekende drukvormen (editie Nürnberg, waarschijnlijk verzorgd door Scheurl) overeen te komen met de wijze waarop Luther zijn stellingen liet drukken in Wittenberg. Onlangs heeft men namelijk een folio ontdekt met stellingen van Luther over de scholastieke theologie (datering september 1517), gedrukt in Wittenberg bij Johann Rhau-Grunenberg, waarvan de layout (m.n. de nummering in groepen van 25) hetzelfde is als die van Luthers thesen tegen de aflaat (klik hier voor meer over de diverse drukken). Tenslotte heeft in 2006 iemand opnieuw aandacht gevraagd voor een handgeschreven notitie in de marge van een Duitse Bijbel waarin het 'uithangen van de stellingen aan de kerkdeuren (NB: meervoud!) van Wittenberg' wordt vermeld. De notitie is van de hand van een vaste medewerker van Luther, Georg Rörer en staat in een Duitse bijbel die tussen 1541 en 1544 door een kring geleerden, incl. Luther, werd geannoteerd met het oog op een verbeterde herdruk (die in 1545 verschenen is) (Zie onder voor een afbeelding en transcriptie). Daarmee is Philippus Melanchthons vermelding van het verhaal in 1546 (introductie van Luthers’ werken, postume uitgave) niet meer de eerste keer dat het verhaal wordt verteld. Echter: Rörer was net als Melanchthon niet zelf getuige want niet in Wittenberg. Het blijft dus 'van horen zeggen'. Opvallend - en pleitend tegen het verhaal - is tenslotte nog dat Melanchthon de thesenanschlag voordien nooit genoemd heeft, terwijl hij wel meermaals over de 95 stellingen zelf heeft geschreven. Dan heeft hij het altijd over Luther die ze 'geschreven' (scripsit) , 'uitgegeven-gedrukt-gepubliceerd' (edidit) of 'voorgesteld' (proposuit) heeft. Nooit 'aangeslagen-vastgemaakt' (affixit, zo pas in 1546)

Is dit belangrijk?

Zeker! Door die spectaculaire Thesenanschlag uit het centrum van de aandacht te halen, komt beter aan het licht dat Luther blijkbaar binnen de officiële kerkelijke kaders is begonnen: brief aan (aarts)bisschop, dringend verzoek om op te treden, tegelijk en parallel daaraan: intern-academisch (theologisch) debat opstarten over de leer aangaande de aflaat (ook volledig legaal, een professor mag dat, mòet dat doen), en dan hopen dat de kerkelijke machinerie op gang komt om de geperverteerde aflaathandel te zuiveren. De reacties blijven echter uit en als ze komen, zijn ze niet bemoedigend. Onderwijl zijn de stellingen wel een eigen leven gaan leiden, met name omdat vrienden van Luther ze zijn gaan verspreiden (manuscript, druk) en als we Scheurl mogen geloven: ook vertalen in het Duits. Voorjaar 1518 besluit Luther dan niet langer te wachten. Hij publiceert de Sermon von den Ablass, een samenvatting in het Duits van zijn kritiek (kort, krachtig, scherp, eenvoudig). Hiermee zoekt hij nu ook zelf het publieke debat en is dus het hek van de dam. Die publicatie is het echte 'oermoment' van de Reformatie. Men schat dat van dit boek de oplage boven de 20.000 is gegaan (en meteen vertaald o.a. in het Nederlands), terwijl van de stellingen er hoogstens 200 zijn verkocht geraakt. Nu lag de zaak 'op straat' en kon hij niet meer terug (achter de veilige muren van de Academische aula). Hij is de Rubicon overgestoken: alea iacta est.

Wat is er dus echt gebeurd ?

We zullen het nooit zeker weten (dat is het lot van historici en dat moeten we ook gewoon zeggen), maar ik heb wel een idee… : Ik zie het voor me:

Op de vooravond van Allerheiligen besluit Luther om z’n ergernis over de brutale aflatenverkoop niet enkel in preken of gesprekken aan de orde te stellen, maar er iets mee te doen, iets dat zijn eigen studeerkamer of universiteitsstadje (in een 'uithoek' van het Rijk) zou overstijgen. Hij had al langer zitten broeden op een disputatie met z’n collega-theologen, liefst ook buiten Wittenberg. Het leek hem wel iets om dit openlijk te organiseren (zoals in Leipzig in 1519 ook ten dele is gebeurd, alleen was het vertrouwen toen al ver zoek) en had daarvoor al een aantal academische stellingen genoteerd. Maar veel urgenter is dat de kerkelijke leiders de aflaatverkopers zo snel mogelijk een halt toeroepen. Hij begint bij dat laatste en schrijft een vlammende brief aan de aartsbisschop (zoals gezegd bewaard, gedateerd en wel) en besluit om alvast maar een net afschrift (hetzij met pen, hetzij gedrukt, dat is niet duidelijk, ik gok op handgeschreven) van de 95 thesen bij te voegen. Of de Wittenbergse universiteitsdrukker (Johann Rhau-Grunenberg) op Luthers verzoek de thesen voor de disputatie heeft gedrukt of dat Luther handgeschreven kopieën heeft laten maken, maakt voor het vervolg ook niet zoveel uit. De onderzoekers tenderen naar gedrukte versies. Zeker is dat hij exemplaren naar een selecte groep vrienden en collega's in Wittenberg en daarbuiten heeft gestuurd.  Er is zelfs een begeleidend schrijven van zo'n zending bewaard, gedateerd 11 november 2017, geadresseerd aan prof. Johannes Lang in Erfurt. Als we aannemen dat hij een openbare disputatie in Wittenberg wenste (wat ik onaannemelijk blijf vinden, maar soit), dan heeft hij die stellingen volgens het interne reglement naar de dekaan van de faculteit gestuurd, met het verzoek om de thesen te publiceren ‘Ad valvas’. Vervolgens zie ik dus niet Luther zelf, maar de de officiële assistent van de dekaan voor praktische zaken, de pedel, naar de slotkapel wandelen, op z'n gemak, niet op 31 oktober zelf. Dat was een feestdag. Ik stel voor: in de week erna. Of stel dat Luther de bisschop echt de tijd heeft gegegeven eerst te reageren, dan zou ik zeggen: ergens half november, als het antwoord uitblijft. Ik zie de pedel dan enkele oude mededelingen verwijderen om plaats te maken voor het vel papier met de 95 stellingen en dat daar dan bevestigen. NB: zeker niet met hamer en nagels, maar met een vorm van kleeflak, of een soort was. En hetzelfde moet hij dan ook gedaan hebben op de deuren van de andere Wittenbergse kerken. Hoe dan ook: binnen enkel weken (aldus Luther, maar hij overdrijft misschien wat) is Luthers 'aanval op de aflaat' (.d.w.z.: dat hij aan de alarmbel heeft getrokken bij de kerkelijke leiders, en dat hij de zaak ten grond wil bediscussiëren met collega's), the talk of the town, en binnen enkele maanden ook een veelbesproken gespreksonderwerp in Europa. Er verschijnen drukken in Nürnberg en Leipzig in folioformaat (poster), en in Basel als een kleine brochure. klik hier voor de nodige afbeeldingen met achtergrondinfo.

The rest is history…

Enkele bronnen:

  • [link naar een andere pagina op deze site: Een samenvatting van Erwin Iserloh zelf (Duits) uit 1966/1968.]. Of een Engelse historicus die hetzelfde zegt in de eerste twee van zijn 95 stellingen over Luther.
  • brief van Luther aan Christoph Scheurl: ... quod miraris, cur non ad vos eas miserim , respondeo, quod non fuit consilium neque votum eas evulgari , sed cum paucis apud et circum nos habitantibus primum super ipsis conferri , ut sic multorum judicio vel damnatæ abolerentur, vel probatae ederentur. ["... omdat je verwonderd bent dat ik ze niet naar jou heb gestuurd: wel, het was niet mijn bedoeling ze te publiceren, maar om eerst eens te overleggen met een aantal nabije collega's, om - bij een negatief oordeel - ze te vernietigen, dan wel bij een positief oordeel, ze uit te geven."]
  • Twee voorbeelden van hoe Luther zelf over zijn activiteiten op 31 oktober 1517 heeft gesproken/geschreven. 1. Uit Luthers Tischreden, niet perse betrouwbaar, maar wel bruikbaar, omdat ze niet officieel zijn. Hier zou je qua branie eerder een 'meer dan een minder' verwachten. Ze zijn uit verschillende bronnen samengebracht en genummerd en zo opgenomen in de uitgave van Luthers werken: Hier de meest geciteerde: 2455a: Anno 17. in die omnium sanctorum incepi primum scribere contra papam et indulgentias. [WATr 2, p. 467). Luther zegt hier dat hij 'op de dag van Allerheiligen 1517 begonnen is tegen de paus en de aflaten te schrijven. That's all folks, niets over een hamer of een kerkdeur, enkel schrijven. 2. uit zijn Brieven: Tien jaar na de feiten stuurt hij een brief aan de voormalige prior Nikolaus Amsdorf, waarin hij voorstelt een 'glas te heffen' om de 10de verjaardag van de 'vernietiging van de aflaten' te gedenken : Wittembergae die Omnium Sanctarum anno decimo indulgentiarum conculcatarum, quarum memoria hac hora bibimus utrinque consolati (WABr 4, 275). Hier kun je ook weinig concreets uit afleiden behalve dat hij zelf 31/10/1517 wel als een cruciale datum heeft beleefd. Maar het verzenden van zijn 'brief op poten' met de 95 stellingen in bijlage, voldoet prima om deze feeststemming te verklaren.
  • In de brief aan zijn bisschop waarin hij toestemming vraagt om zijn toelichtingen op de stellingen (Resolutiones) te publiceren (13/2/1518), licht hij de 95 thesen toe: Itaque emisi disputationem invitans et rogans publice omnes, privatum vero, ut novi, quosque doctissimos, ut vel per literas suam sententiam aperirent. Hij claimt dus dat hij per brief zijn meest geleerde collega's heeft uitgenodigd om daarover te discussiëren, hetzij openlijk (debat) hetzij per correspondentie. Dit wordt door de voorstanders van de provocatieve Thesenanschlag afgedaan als een 'diplomatieke leugen'. Nochtans is het ook precies wat boven de clandestiene uitgaven van de 95 thesen te lezen staat (zie hier. )
  • Enkele voorbeelden waar Luther zelf zijn bedenkingen uit bij de publicatie van de 95 thesen, omdat ze 'disputandi causa' (om over te debatteren) waren: Inter quae sunt, quae dubito, Nonnulla ignoro, aliqua et nego, Nulla vero pertinaciter assero (WABr 1, 139, 52, aan de bisschop van Brandenburg, 13/2/1518.);  Sunt enim nonnulla mihi ipsi dubia (WABr 1, 152, 13, de reeds geciteerde brief van 5/3/1518 aan Christoph Scheurl, die waarschijnlijk verantwoordelijk is voor de editie in Nurnberg. Begin 1518 stuurde Scheurl kopieën van de handgeschreven versie aan diverse vrienden); ...disputationes sunt, non doctrinae, non dogmata, obscurius pro more et enygmaticos positae (WA 1, 528, aan Paus Leo X, aan wie Luther zijn toelichting op de 95 stellingen opdraagt in mei 1518. De Resolutiones.)
  • Over de pedel: Bidellorum munus esto ... disputationes, promotiones in scholis publicare et ecclesiarum valuis intimare, zeggen de statuten van de Wittenbergse universiteit: dus op alle kerkdeuren van Wittenberg, niet enkel op die van de slotkapel.
  • 1546: Melanchton schrijft in het voorwoord van Luthers’ werken (Latijn) dat Luther de 95 stellingen "publiekelijk aan de kerk in de buurt van het Wittenberger kasteel heeft aangeslagen, op de dag voorafgaand aan het feest van Allerheiligen". Volledige citaat in context: In hoc cursu cum esset Lutherus, circumferuntur venales indulgentiae in his regionibus a Tecelio Dominicano impudentisrimo sycophanta, cuius impiis et nefariis concionibus irritatus Lutherus, studio pietatis ardens, edidit Propositiones de lndulgentiis, quae in primo Tomo monumentorum ipsius extant, Et has publice Templo, quod arci Witebergensi contiguum est, affixit pridie festi omnium Sanctorum anno 1517 (CR 6, 161f. ).
  • In 2007 werden de debatten heropend (onder veel persaandacht, een goede publiciteitsstunt) doordat een ontdekking werd aangekondigd die nieuw licht zou werpen op de Thesenanschlag. Het betrof een aantekening van Luther’s vriend en medewerker Georg Rörer (1492-1557) in de marge van een exemplaar van het Nieuwe Testament (nu in de bibliotheek te Jena). Om precies te zijn: tussen de regels van het register met kerkelijke feestdagen achterin: “Anno domini 1517 in profesto omnium Sanctorum, p… Witemberge in valvis templorum propositae sunt … de Indulgentiis, a Doctore Martino Luthero”. Hier zegt iemand die er niet bij geweest is, dat op alle kerkdeuren van Wittenberg Luther zijn opvattingen over de aflaten heeft 'voorgesteld' ('propositae' = de technische term voor de afkondiging van stellingen voor een debat). Deze aantekening is te dateren tussen 1541 en 1544. De bijbel in kwestie is namelijk het werkexemplaar van de Lutherbijbel van 1541, waar Luther, Melanchthon en Rörer (soort wetenschappelijk secretaris) verbeteringen en annotaties aanbrachten met het oog op de definitieve versie, de bijbel van 1545. De aantekening dateert dus heel waarschijnlijk van vóór de afsluiting van dit proces, dus 1544. Daarmee is ze nu de eerste vermelding van de academische publicatie van de Luthers' stellingen, geheel conform de statuten van de Universiteit, nl. op alle kerkdeuren van Wittenberg. Opnieuw: dit bevestigt de idee dat er een actie in 'de academische ruimte' heeft plaatsgevonden, een oproep van een bezorgde, bewogen en bevlogen professor tot een debat. Dit bevestigt dus niet de emotionele publieke provocatie, die de legende suggereert. Bewijzen doet de aantekening niets. Rörer was er ook niet bij. En hij kan die opmerking ook op eigen gezag hebben toegevoegd. Enkel zou je kunnen zeggen: tegen dat Luther z'n einde nadert (1545) begint het verhaal over zijn begin opgeld te doen. In elk geval: Rörer zat dicht bij de bron.
Rörer's notitie (net voor het colofon)

Als u dus aan de kerkdeur-stellingen gehecht bent, dan mag je dus zeggen dat Luther zijn 95 stellingen heeft gepubliceerd door ze te laten uithangen 'ad valvas' (via de dekaan, door de pedel).

Het verhaal hoeft trouwens ook de wereld niet uit, zelfs niet als het niet waar is, want het is onovertrefbaar qua zeggingskracht. Het vat in één beeld samen wat er gebeurde. Se non è vero, è ben trovato. Zolang u deze thesenanschlag maar ziet als wat het is: een legende, d.w.z. ze verschaft de legenda bij het lezen van het echte verhaal. Net als die kernachtige zin, die Luther misschien ook nooit zo gezegd heeft maar die toch zijn hele speech voor de rijksdag in Worms (en zijn houding t.o.v. de gevestigde kerk) samenvat: Hier sta ik, ik kan niet niet anders. 

Dick Wursten

Tegen de aflaat ? Vóór goede werken !

Aan de vooravond van Allerheiligen 1517 publiceerde de Augustijner monnik, professor exegese Nieuwe Testament: dr. Martin Luther zijn 95 stellingen tegen de aflaat. Het is niet toevallig, dat Luther dat op dìe dag deed. Op die dag was immers iedereen met de ‘hemel’ bezig, en met het ‘eeuwig leven’. Men was gericht op de heiligen, of op de (nog-niet) hemelse staat van geliefde familieleden, of op de eigen toekomstige positie in hemel, vagevuur of hel. De aflaathandel was voor een groot deel daar op gericht. Voor alle duidelijkheid: een aflaat ontsloeg de zondaar niet van zijn schuld, maar slechts van de tijdelijke straf, d.w.z. van de boete die hij hier op aarde moest doen. Die werd hem opgelegd door een priester nadat hij via de biechtstoel was gepasseerd… Maar ook van de boete die hem in het vagevuur nog te wachten zou staan, en vooral dat laatste kon enorm oplopen. Al lang was er protest tegen de wijze waarop deze aflaten aan de man gebracht werden. Reeds 60 jaar voor Luther had een andere augustijner monnik, Gottschalk Hollen, de stelling verdedigd: Boete is beter dan aflaat ! (Obermann 1988, hij verwijst naar een studie van W. Eckermann). Dat je boetedoening zomaar kon afkopen (ookal werd het sacrament veronderstelt (biecht en communie) ondermijnde ook naar het aanvoelen van deze zeer geliefde boeteprediker de ernst van het menselijk handelen en de ernst van de schuld.

Stel je hebt een zonde begaan, je gaat die biechten, je zegt dat je berouw hebt en de priester draagt je op als boetedoening een bedevaart naar Rome te maken en 10 rozenhoedjes te bidden... Maar dat is nogal wat. Je kunt je dat niet permitteren. In plaats daarvan ga je naar de rondtrekkende aflaatverkoper en verwerft je een aflaatbrief met 'surplus' (overschot voor toekomstige zonden). Je toont die de volgende keer aan je biechtvader en zegt triomfantelijk : 'k Ben al klaar. De boete is al gedaan, ik heb het hier zwart op wit.

Luther was het dus helemaal met z'n collega eens: boete is beter dan aflaat. Maar het bijzondere van Luther is, dat hij nog één stap verder gaat: Je zou namelijk kunnen zeggen dat zijn 95 stellingen gesteld zijn onder een net nog iets ander motto:

Goede werken zijn beter dan aflaten.

43. Men moet de christen leren: Wie een arme iets geeft, wie een behoeftige iets leent, die handelt beter dan wanneer hij aflaatbrieven koopt.
45. Men moet de christen leren: wie een behoeftige ziet, maar aan hem voorbij gaat en in plaats daarvan een aflaat koopt, die verkrijgt niet de kwijtschelding van straf door de paus, maar wel de toorn van God.
46. Men moet de christen leren: wie geen overvloedige rijkdom bezit, is verplicht wat voor zijn gezin noodzakelijk is te bewaren en in geen geval het in aflaten te investeren.

Dat Luther dus ‘tegen goede werken’ zou zijn is een zeer oppervlakkige interpretatie van Luthers boodschap en eigenlijk een mistekening. Ook tijdens zijn leven kreeg hij dat verwijt al te horen. Ergens roept hij dan ook geërgerd uit: Men zou mij doctor bonorum operum (leermeester in goede werken) moeten noemen…

Hij is een groot propagandist van het doen van goede werken. Het enige wat hij toevoegt is: ze gelden niet als loon voor God om de weg naar de hemel mee te plaveien. Neen: je moet ze doen – niet voor de hemel – maar voor de aarde, als dienst aan de wereld (die God zo liefheeft) en als dienst aan de mensen die daar op wonen (die God jou als naasten schenkt).

Luther richt de blik dus op de wereld en vraagt om goede werken (niet om in de hemel te komen). Dat wil dus ook zeggen: goede werken waar de wereld wat aan heeft: Dus niet zelfkastijding, bedevaarten op naar Rome, en daar op blote knieën de trap op, zoveel missen voor die, zoveel voor die; neen: goede werken waar gezin, huis, hof, stad en land door worden opgebouwd.

Inderdaad: Luther is een waarachtig pleitbezorger van goede werken !