Antwerpen, 30 oktober 2017, Vooravond van Hervormingsdag
Bij Luther voel je meteen, dat er onder al die theologische argumenten nog iets anders speelt, iets veel wezenlijkers dan theologische of kerkelijke juistheid, namelijk een hartstocht voor de ‘vrijheid van een christenmens’.
Morgen is het precies 500 jaar geleden dat de Duitse Augustijner monnik en professor theologie, Maarten Luther, aan de alarmbel trok, omdat hij vond dat de manier waarop de leiding van de kerk kapitaliseerde op het schuldgevoel van de mensen godgeklaagd was, letterlijk. Hij schreef een brief op poten aan de aartsbisschop en goot zijn gedachten over de materie in de vorm 95 uitdagende stellingen. Toen hij geen bevredigend antwoord kreeg – enkel het bericht dat hij ‘omwille van de lieve vrede beter zou zwijgen’ – hakte hij de knoop door en zocht ‘de media’ op. Een pamflettenoorlog barstte los, enkele decennia later gevolgd door een echte. Kerk en staat waren immers zozeer vervlochten, dat iemand die aan het ene raakte automatisch ook het ander uit evenwicht bracht. Luther overleefde de excommunicatie door de Kerk en de daaropvolgende doodsstraf vanwege de keizer (Karel V) enkel en alleen omdat zijn eigen vorst, Frederik III van Sachsen, hem de hand boven het hoofd hield en daarbij de grenzen van het politiek recht durfde af te tasten.
Terugblikkend vraag je je af: Wat had hij dan, die Luther, dat hij zoveel reacties losmaakte? Op zich zei hij immers niet zoveel nieuws. Zijn kritiek op de handel in aflaten, bijna iedereen was het daar wel – op z’n minst ten dele – mee eens, en het was ook al door anderen gezegd. Erasmus en Luther zaten aanvankelijk zonder meer op dezelfde lijn. Maar ook hier geldt dat het de toon is die de muziek maakt. Bij Luther voel je namelijk meteen aan, al in de 95 academische stellingen, maar zeer duidelijk in de geschriften die hij in de volkstaal publiceerde, dat er onder de theologische argumenten nog iets anders speelt, iets veel wezenlijkers dan theologische of kerkelijke juistheid, namelijk een hartstocht voor de ‘vrijheid van een christenmens’.
In Antwerpen verkondigden bijvoorbeeld de Augustijner monniken openlijk dat ‘alle mensen priesters konden zijn, óók de vrouwen’.
Die vrijheid moet veroverd worden, en de grootste tegenstander, zo stelt Luther onomwonden, is de Kerk van dat moment. Die bindt de mens immers aan 1001 regeltjes èn zegt erbij dat die niet door mensen zijn bedacht, maar door God zelf. Wie afwijkt van de regels van heilige Kerk, die wacht straks hel en verdoemenis, of tenminste het vagevuur. Een vicieuze cirkel is het, want enkel de kerk – via haar bedienaars – kan de mensen daarvan verlossen. De mogelijkheden van geestelijke chantage zijn eindeloos en je kunt er niets tegen beginnen, tenzij het systeem zelf in vraag te stellen. Dat is wat Luther doet èn tegelijk biedt hij een alternatief, niet in één keer, niet in theorie, maar ‘with skin in the game’.
Tegenover de ‘wet’ (zo benoemt Luther de gevangenschap van de mens in allerlei regeltjes, en dan heeft hij het echt niet alleen over kerkelijke regeltjes), stelt Luther het ‘evangelie’ (zo noemt Luther de bevrijding van de mens). Hij stelt dat het evangelie van Jezus Christus eens en voorgoed heeft duidelijk gemaakt, dat God de mensen niet constant op de huid zit door hem allerlei uitwendige verplichtingen op te leggen, maar dat God de mensen juist bevrijden wil van al die regeltjes, in de vrijheid stellen. ‘Tot vrijheid zijt gij geroepen’, zei de apostel Paulus al, wees dan ook vrij ! En dáár wil God de mensen nu best bij helpen. Zèlf heeft hij het zo ervaren, Luther, en daarom had hij ook de vrijmoedigheid om zich tegen de machthebbers (dwingelanden) van zijn tijd te keren en die vrijheid op te eisen voor ieder mens. Arm of rijk, priester of leek, man of vrouw, voor God waren ze immers allen gelijk, evenwaardig en vrij.
Dat was het dynamiet dat hij onder het gebouw van de gevestigde kerk legde, en dit was het ook dat leidde tot een enorme dynamisering van het menselijk samenleven, in de kerk, maar ook daarbuiten. Overal namen mensen de vrijheid om qua vroomheid eigen keuzes te gaan maken èn die vielen heel anders uit dan de gevestigde kerk voor wenselijk achtte. In Antwerpen verkondigden bijvoorbeeld de Augustijner monniken openlijk dat ‘alle mensen priesters konden zijn, en dus ook vrouwen’. Het kostte twee van hen het leven in 1523. Luther schrok toen hij zag hoe ver anderen gingen èn ging na een bijna anarchistisch begin, steeds vaker op de rem staan. Toen uitgehongerde boeren – de facto lijfeigenen, slaven – in opstand kwamen tegen hun heren èn zij zich daarbij beriepen op Luther en de Bijbel, distantieerde hij zich van hen in de meest felle bewoordingen. Ze hadden echter wel degelijk een punt bij hun beroep op Luther.
En wat meer is: Ook vandaag is in zaken van geloof en leven, de spanning tussen wat men de ‘officiële religie’ noemt en de wijze waarop ieder mens z’n religie in vrijheid wenst in te vullen (of ook niet) nog lang niet verdwenen. Terugblikkend op 500 jaar geleden is het misschien geen slechte zaak, ons daarvan ook rekenschap te geven.
Ik zelf heb dat gedaan in de vorm van vier essays over religie, waarvan het tweede gewijd is aan / geïnspireerd is door de ‘ontdekking van Luther’. Die leidde tot een enorme bevrijding, maar ook tot een wat ik noem ‘identiteitscrisis’ in de christelijke religie:
Dick Wursten