De westerse wereld weet niet echt wat zij aan moet met de vijfhonderdste verjaardag van de protestantse Reformatie. De machtige protestantse gevestigde orde die deze verjaardag uitbundig zou hebben gevierd, bestaat niet of nauwelijks meer. En in officiële kerkelijke kringen is het regel dat over de Reformatie wordt gesproken op een toon van spijt, zoals kinderen die jaren na een echtscheiding hopen op een gezamenlijke vakantie van het verdeelde gezin.

Intussen kan de geseculariseerde intelligentsia de verjaardag van de Reformatie alleen vieren in instrumentele termen. Vanuit het gezichtspunt van het liberalisme waren de meeste vaders van de Reformatie fundamentalisten en scherpslijpers, in sommige gevallen nog erger dan de katholieken tegen wie ze in het geweer kwamen. Als de lutherse en calvinistische opstanden al de moeite van het herinneren waard zijn, dan toch vooral als middelen voor secularisatie – voor de bevrijding van het individu uit de ketenen van het kerkelijk gezag, die de bloei van de wetenschap en het kapitalisme mogelijk maakte, de weg bereidde voor wereldse politiek en uiteindelijk de triomf van het liberalisme bewerkstelligde.

Het probleem van dit verhaal is dat het net als elke propaganda selectief is. De Reformatie en de godsdienstoorlogen hebben inderdaad het kerkelijk gezag verminderd, de politiek geseculariseerd en sommige soorten individualisme tot bloei gebracht.

Maar ze hebben ook de nieuwe goden van de moderniteit op de troon geholpen: de almachtige markt en de centralistische staat, die hun eigen gezag over het dagelijks leven vestigden, waarbij zij de verdeelde kerken tot dienstmeisjes en zondebokken reduceerden en het christendom als excuus voor plundering gebruikten, in plaats van als een tegenwicht tegen het botvieren van wereldlijke lusten.

Deze gelijktijdige expansie van commerciële en statelijke macht heeft de westerse wereld ordelijker, rationeler en veel welvarender gemaakt. Maar zij heeft ook wreedheid en onderdrukking mogelijk gemaakt op een gigantische schaal. Zij heeft enkele opmerkelijke experimenten in religieuze tolerantie opgeleverd, inclusief de Amerikaanse grondwet. Maar zij heeft ook seculiere vervolgingen aangemoedigd, waarbij de oorspronkelijke inquisitie bleek afstak. Zij opende nieuwe mogelijkheden voor denkers en ondernemende mensen. Maar zij verzwakte en vernietigde ook de plaatsen waar mensen zich konden terugtrekken van de handel en van de wereld. Zij heeft geleid tot grote sprongen voorwaarts in de gezondheid en de levensverwachting van ons allemaal. Maar zij heeft uiteindelijk ook de slechtste eigenschappen van het christendom, zoals antisemitisme en het streven naar de heilstaat, nieuw leven ingeblazen in communistische en fascistische experimenten die miljoenen slachtoffers hebben gemaakt.

Het is mogelijk om je een wereld voor te stellen waarin het westerse christendom verenigd zou zijn gebleven, maar waarin Europa de verworvenheden van de wetenschap zou hebben geweigerd, de kerk in permanente corruptie zou zijn weggezakt en waarin de legers van het Ottomaanse Rijk Europa de genadeslag zouden hebben toegebracht. Het is ook mogelijk je een wereld voor te stellen waarin een onverdeelde katholieke kerk de wetenschap en de techniek zou hebben aangewend voor haar eigen totalitaire doeleinden om een theocratische dictatuur te vestigen.

Maar mijn eigen (subjectieve, katholieke) veronderstelling luidt dat de opmars van de commercie en de staat onvermijdelijk was, ongeacht de eenheid of de verdeeldheid van de christenen. Ook een kerk die ongedeeld zou zijn gebleven zou er waarschijnlijk niet in geslaagd zijn de moderne wetenschap en het kapitalisme in de wieg te smoren. Maar misschien zou die onverdeelde kerk wel een sterker moreel tegenwicht hebben geboden tegen de nieuwe machten en een sterkere kracht tegen de hebzucht en het seculiere absolutisme zijn geweest zijn dan de gescheiden kerken.

De moderne wereld heeft ons veel zegeningen gebracht – en het feit dat katholieken en protestanten nu samenleven zonder bloedvergieten is daar zeker een van. Maar om te veronderstellen dat deze scheiding een noodzakelijk middel was om een gelukkig seculier en liberaal einddoel te bereiken, zou impliceren dat we de afloop van het verhaal al kennen – ook al heeft dat verhaal ons tot dusver zowel grotere vrijheden gegeven als vele nieuwe vormen van tirannie.

© The New York Times (verschenen in De Volkskrant, 4/11/2017)