senfl – Martin Luther

Luther’s brief aan Senfl (1530)

In volle kerkelijke en wereldlijke crisis correspondeerde Luther vrolijk met Ludwig Senfl (hofcomponist in München: NB: Bayern zat in het kamp van de keizer-paus). De enige brief die we uit die briefwisseling kennen is gedateerd 4 oktober 1530, d.w.z. na afloop van de Rijksdag van Augsburg, en aan de vooravond van de terugkeer van de Lutherse delegatie naar Wittenberg. Luther vraagt Senfl om een polyfone zetting van het avondgebed uit Psalm 4 (vers 9): In pace in idipsum dormiam. De brief werd bezorgd door bemiddeling van Hiëronymus Baumgärtner, vurig Lutheraan, tevens lid van de stadsraad van Nürnberg en als onderhandelaar op de Rijksdag aanwezig. Trouwens: ook Senfl zelf moet daar - minstens aan het begin - geweest zijn. Zijn motet 'Ecce quam bonum' is er uitgevoerd toen de keizer arriveerde (heel passend: ' Zie toch hoe goed en lieflijk is het als broeders van hetzelfde huis eendrachtig samen wonen' - Ps. 133).[["Mein gut Freund Senfli, der mir durch den Pfarrer zu Bruck vil lieblicher Psalm zugeschicket, wilfaret mit Freuden Doctor Luthern, unnd schickt im die schöne muteten: das Non moriar, unnd Respons: in pace in idipsum, daran, und an seinem künstlichen: Ecce quam bonum, welches er dem Reichstag, als der Keyser ankam, zur vermanung ließ aufgehen, hat mich unnd meine mitsinger neben seinem: Nunc dimittis, offtmals von hertzen erfrewet. Johannes Mathesius: Historien Von des Ehrwirdigen in Gott Seligen thewren Manns Gottes Doctoris Martini Luthers..., Nürnberg 1566, fol. 106v. ]]

Luthers verzoek is niet in dovemansoren gevallen. Hij heeft ontvangen wat hij gevraagd heeft. Dat weten we omdat kort hierna (1 januari 1531) Luther aan dezelfde Baumgärtner vraagt om Senfl een doos (Latijn: theca) met enkele van zijn geschriften (cum aliquot libellis) aan Senfl te laten bezorgen als teken van zijn dankbaarheid. In de brief weerklinkt ook Luther's hoge theologische waardering voor de muziek door. Het is de eerste van het quadrivium (= de vier kunsten of wetenschappen) en door God zelf uitverkoren als verkondigingsmiddel bij uitstek (Hij denkt hier aan de Psalmen, die volgens Luther's opvatting 'Christus verkondigen'. David was een profeet, vond hij). Luther betoont zich hier een dankbare erfgenaam van de oude kerk (Augustinus, Boëthius) en haar filosofie. Muziek is hoofdvak, nooit bijzaak. In zijn opzet voor het schoolcurriculum blijkt dit trouwens ook.

Naast het motet op de antifoon In pace in idipsum (lang verloren gewaand, maar als anoniem werk teruggevonden en met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid door Ole Kongsted aan Senfl toegewezen - zie onder) stuurde Senfl een motet op Luther's lijfspreuk: non moriar sed vivam... : 'Ik zal niet sterven maar leven en de werken des Heren verkondigen' - Psalm 118, 17). Had Senfl Luthers heel persoonlijk commentaar op Psalm 118, Das schöne confitemini (Wittenberg, 1530) gelezen en wilde hij Luther bemoedigen? Volgens de overlevering (NB: postuum, dus pas op!) had Luther deze tekst op de muur van zijn kamer in de Coburg geschilderd/geschilderd, volgens sommigen zelfs met muzieknoten.

[de brief in Latijn, Engels en Duits onder de muziekuitvoering]

UItvoering van Senfl's motet (4vv) In pace inidipsum door de contra-tenor Franz Vitzthum.
Hij zingt de 'cantus' (hoogste stem) terwijl de luit de overige stemmen van het motet speelt, iets wat Luther ook gedaan zou kunnen hebben ('intavoleren').
For the score click here

Latijn (originele tekst)

Weimarer Aufgabe (WA), Briefe, Bd. 5

Gratiam et pacem in Christo. Quamvis nomen meum sit invisum, adeo ut vereri cogar, ne satis tuto recipiantur a te et legantur, optime Ludovice, quas mitto literas: vicit tamen hanc formidinem amor musicae, qua te video ornatum et donatum a Deo meo. Qui amor spem quoque facit, fore ut nihil periculi sint tibi allaturae literae meae: quis enim vel in Turcia [[variant: Turca]] vituperet, si amet artem et laudet artificem ? Ego sane ipsos tuos Duces Bavariae, ut maxime mihi parum propitii sint, vehementer tamen laudo et colo prae caeteris, quod musicam ita fovent et honorant. Neque dubium est, multa semina bonarum virtutum in his animis esse, qui musica afficiuntur: qui vero non afficiuntur, truncis et lapidibus arbitror simillimos esse. Scimus enim musicen daemonibus etiam imvisam et intolerabilem esse.
Et plane judico, nec pudet asserere, post theologiam esse nullam artem, quae musicae possit aequari, cum ipsa sola post theologiam id praestet, quod alioqui sola theologia praestat, scilicet quietem et animum laetum, manifesto argumento, quod Diabolus, curarum tristium et turbarum inquietarum autor, ad vocem musicae paene similiter fugiat, sicut fugit ad verbum theologiae. Hinc factum est, ut prophetae nulla sic arte sint usi ut musica, dum suam theologiam non in geometriam, non in arithmeticam, non im astronomiam, sed in musicam digesserunt, ut theologiam et musicam haberent conjunctissimas, veritatem psalmis et canticis dicentes.
Sed quid ego musicen nunc laudo, in tam angusta chartula tantam rem pingere, vel potius foedare conatus? Sed abundat et ebullit sic affectus meus in illam, quae me saepius refrigeravit et magnis molestiis liberavit.
Ad te redeo et oro, si quid habes exemplar istius cantici: In pace in id ipsum, mihi transcribi et mitti cures. Tenor enim iste a juventute me delectavit, et nunc multo magis, postquam et verba intelligo. Non enim vidi eam antiphonam vocibus pluribus compositam. Nolo autem te gravare componendi labore, sed praesumo te habere aliunde compositam.
Spero sane, finem vitae meae instare, et mundus me odit, nec ferre potest: ego rursus mundum fastidio et detestor: tollat itaque animam meam pastor optimus et fidelis. Idcirco hanc antiphonam jam coepi cantillare, et compositam cupio audire. Quod si non habes, aut non nosti, mitto hic suis notis pictam, quam vel post mortem meam, si voles, componere potes. Dominus Jesus sit tecum in aeternum, Amen.
Parce temeritati et verbositati meae. Saluta mihi totum chorum musicae tuae reverenter.
Ex Coburgo, 4. Octobris, MDXXX.

Dit zal de melodie zijn die Luther voor Senfl heeft opgeschreven: de antiphoon/respons voor het avondgebed: "In vrede zal ik aanstonds inslapen en rusten." Het vers is: "Als mijn ogen slaperig worden en mijn oogleden beginnen te sluimeren." (resp. Psalm 4,9 / Psalm 131,4). Psalm 131 wordt hier een beetje eigenzinnig ingezet, maar dit terzijde.

Deutsche Übersetzung

(composite)

Gnade und Frieden in Christo! Obwohl mein Name so verhasst ist, dass ich fürchten muss, dass Du diesen Brief nicht ganz sicher empfangen und lesen kannst, bester Ludwig, so hat doch die Liebe zur Musik, mit der ich Dich geziert und begabt sehe von meinem Gott, diese Furcht besiegt. Diese Liebe hat mir auch Hoffnung gemacht, dass Dir mein Brief keine Gefahr bringen wird. Denn wer soltte selbst unter den Türken jemanden tadeln, wenn er die Kunst liebt und den Künstler lobt? Ich aber lobe sogar Deine Herzöge von Bayern sehr, so wenig sie mir auch geneigt sind, und acht sie vor anderen, weil sie die Musik so pflegen und ehren. Und so ist es kein Zweifel: Viele Samen guter Eigenschaften stecken in den Gemütern, die von der Musik ergriffen werden; die aber nicht von ihr ergriffen werden, sind, denke ich, Stümpfen und Steinen gleich. Denn wir wissen, dass die Musik auch den Dämonen verhasst und unerträglich ist.
Und ich urteile rundheraus und scheue mich nicht zu behaupten, daß es nach der Theologie keine Kunst gibt, die der Musik gleichgestellt werden könnte. Sie allein bringt nach der Theologie das zuwege, nämlich ein ruhiges und fröhliches Herz. Dafür ist ein klarer Beweis, daß der Teufel, der Urheber trauriger Sorgen und beängstigender Unruhen, beim Klang der Musik fast genauso wie beim Wort der Theologie flieht. Daher kam es, daß die Propheten sich keiner Kunst so bedient haben wie der Musik. Sie haben eben ihre Theologie nicht in die Geometrie, nicht in die Arithmetik, nicht in die Astronomie gefaßt, sondern in die Musik, so daß sie die Theologie und die Musik eng miteinander verbanden und die Wahrheit in Psalmen und Liedern verkündigten
Aber was lobe ich jetzt die Musik und versuche, eine so große Sache auf einem so kleinen Stück Papier abzumalen oder vielmehr zu veranstalten? Doch meine Liebe zur Musik, die mich öfters erquickt und von großer Seelenpein befreit hat, ist über die Maßen groß und sprudelt so heraus.
Ich komme zu Dir zurück und bitte: wenn Du ein Exemplar dieses Gesanges hast In pace in idipsum, laß es mir bitte abschreiben und senden. Denn diese Tenor hat mich von Jugend auf erfeut und jetzt noch viel mehr, nachdem ich auch die Worte verstehe. Denn ich habe diese Antiphon nie mehrstimmig gesetzt gesehen. Ich will Dir aber nicht mit der Arbeit zur Last fallen, sie zu komponieren, sondern vermute, daß Du sie anderswoher (bereits) komponiert (vorzuliegen) hast.
Ich hoffe in der Tat, daß mein Lebensende nahe ist. Die Welt haßt mich und kann mich nicht leiden; ich habe umgekehrt Ekel vor der Welt und verabscheue sie. Daher möge der beste und getreue Hirte meine Seele zu sich nehmen. Deshalb habe ich bereits angefangen, diese Antiphon zu singen und möchte sie gern komponiert hören. Wenn Du sie nicht hast oder nicht kennst, so schicke ich sie hier mit ihren Noten (für den Tenor) geschrieben, die Du, wenn Du willst, und sei es nach meinem Tode, komponieren kannst. Der Herr Jesus sei mit Dir in Ewigkeit, Amen.
Verzeihe meine Kühnheit (Vermessenheit) und meine Weitschweifigkeit. Grüße mir den ganzen Chorus Deiner Musik ehrerbietig.
Aus Coburg, am 4. Oktober 1530.

English translation

slightly adapted from the translation by Walter E. Buszin, 1946

Grace and peace in Christ! Although my name is so thoroughly hated and despised, dear Ludwig, that I must fear you will receive and read my letter hardly with safety, my love for music, with which I perceive God has adorned and talented you, has conquered all my fears. My love for music leads me also to hope that my letter will not endanger you in any way, for who, even in Turkey, would find fault with anyone who loves music and praises the artist? I, at least, love your Bavarian dukes, even though they certainly dislike me. I honor them above all others because they cultivate and honor music. There are, without doubt, in the human heart many seed-grains of precious virtue which are stirred up by music. All those with whom this is not the case I regard as stupid blockheads and senseless stones. For we know that to the devils music is something altogether hateful and unbearable.
I am not ashamed to confess publicly that next to theology there is no art (science) which is the equal of music, for she alone, after theology, can do what otherwise only theology can accomplish, namely, quiet and cheer up the soul of man, which is clear evidence that the devil, the originator of depressing worries and troubled thoughts, flees from the voice of music just as he flees from the words of theology. For this very reason the prophets cultivated no art so much as music in that they attached their theology not to geometry, nor to arithmetic, nor to astronomy, but to music, speaking the truth through psalms and hymns.
But how poorly am I now praising music, attempting, as I do, to paint, yet perhaps only disfiguring, on so small a leaf as this a matter so great? Still, my heart overflows with fondness for music, which has refreshed me so often and freed me from great burdens.
I return to you with the request that, should you possess a copy of the Antiphone 'In Pace in idipsum' (I Lie and Sleep Enwrapped by Peace, Ps. 4,9), you have it copied out and sent to me. For this Antiphone has refreshed me since the days of my youth and does so now more than ever before, since now I understand the words also. I have not as yet seen a polyphonic setting of this song. However, I do not desire to burden you with the task of preparing such a setting, but take for granted that you have already composed one for some occasion. I hope that the end of my life is near, for the world hates me and does not care to tolerate me any longer; on the other hand, I have had my fill of this world and despise it. Therefore, may my good and faithful Shepherd take my soul out of this world. For this very reason I am singing this Antiphone oftener and should like to hear a many-voiced setting of it. Should you not possess it, or know it, I send you the notes as well, and if it be your desire, you may then prepare a setting after I have died. The Lord Jesus be with you into eternity. Amen.
Pardon my boldness and verbosity. Extend to your entire chorus my respectful greeting.
From Coburg, October, the 4th

What happened next?

Grantley McDonald, writing about Senfl and the 'humanist habitat' (also Lutheran-sympathetic, but not openly) in Munich summarises:[['The Metrical Harmoniæ of Wolfgang Gräfinger and Ludwig Senfl' in SENFL-STUDIEN I, eds. Stefan Gasch, Birgit Lodes und Sonja Tröster, 2012, pp. 94-95]]

On 1 January 1531, a mere three weeks after the first pair of letters, Luther wrote to Baumgärtner again, asking him to pass on to Senfl a box containing a letter and some books, “as a token of my gratitude” (in signum gratitudinis meæ), presumably for music that Senfl had sent in compliance with Luther’s agitated request.
There is further evidence that Baumgärtner continued to act as intermediary between Senfl and the Lutheran world outside Bavaria. On 18 April 1533, Veit Dietrich reported to Baumgärtner from Wittenberg that Senfl had promised to send Luther the Missa Nisi dominus, but had not yet done so; Dietrich therefore asked Baumgärtner to remind Senfl to honour this promise.
This contact was certainly public knowledge after 1554, when David Köler reprinted Luther’s letter (in [a free, DW] German translation) in the preface of his Zehen Psalmen Davids. Köler also tells us that Senfl sent not only a setting of the text requested by Luther (In pace in idipsum) but also a setting of the psalm-verse Non moriar sed vivam, “by which he wanted to show that God wanted to preserve him for his church, so that he might continue to spread his holy word and bring it to public view.”
This story was also told by the theologian Johann Mathesius, who wrote in the ninth of his sermons on the life of Luther (first published in 1566): My good friend Senfl, who sent me many lovely psalms through the pastor of Bruck, happily acceded to Luther’s request and sent him the beautiful motets, Non moriar, and the responsory In pace in idipsum.
By 1569, when the letter was again reprinted in the preface to a collection of motets by Matthias Gastritz, this time in Latin, the story had become a firm part of the aura surrounding the relationship between Senfl and Luther.

CD: Mitten im Leben – 1517 (Calmus ensemble & Lautten Compagney)

1517 – Mitten im Leben
Calmus Ensemble | Lautten Compagney | Wolfgang Katschner.
Label: Carus 83.477

Met/op deze cd proberen deze beide Duitse top-ensembles (zang/instrumentaal) de sfeer van het gewone leven rond Maarten Luther te treffen. Vandaar de prachtige titel: 1517 - Mitten im Leben. Een kenner snapt dat hij 'Mitten im Leben' zowel letterlijk als lieder-lijk moet verstaan: Het is immers ook de eerste regel van Luthers bewerking van Media in vita. Iedere Duitser weet dat (nou ja). Vertalen in het Nederlands zonder referentie-verlies is natuurlijk onmogelijk (terzijde: Toen de musici te gast waren in Herentals had de organisator het concert herdoopt tot Hoe klonk 1517?. Goed gevonden).

Op cd staat natuurlijk geestelijke muziek uit Luthers tijd, maar wat de cd onderscheidt van veel andere cd’s die in het Lutherjaar zijn verschenen, is dat de muzikale directeur (Ludwig Böhme) ook wereldlijke liederen uit de tijd van Luther heeft geprogrammeerd. En zoals u weet, betekent werelds in deze tijd dat het scrabreus, grof, volks en hyperkunstzinnig tegelijk kan zijn. En ook deze kende Luther, en zong hij, of voorzag de gekende melodieën van een geestelijke tekst. Allemaal vanuit de overtuiging dat muziek de beste communicatievorm is als je een belangrijke boodschap aan de mensen wilt doorgeven.

De cd opent (en sluit) met klokgelui, d.w.z. met de ingenieuze compositie van Ludwig Senfl, waarin zang en instrumenten samen het ‘Geläut zu Speyer’ bezingen en vertolken, d.w.z. laten horen. Dezelfde Senfl - door Luther hooggeschat en waarschijnlijk vice versa, maar dat kon Senfl natuurlijk nooit hardop zeggen - is ook aanwezig met een aantal geestige wereldse ballade's, zoals "Es hett ein Biedermann ein Weib," over een jonge vrouw die haar uithuizige man probeert te bedriegen in 't hooi, maar wordt betrapt, in ‘t hooi. Verder valt op een bijna cynisch spotlied van Stephan Zirler, waarin de zanger de oneindige voordelen bezingt van het rooms-katholieke boetesysteem, waarmee je je hedonistische levensstijl kunt handhaven, doordat je de schuld afkoopt met geld. Daarom: ‘Ich will fürhin gut päpstlich sein, des Luthers Lehr verachten'. Deze beide nummers zijn hier voor het eerst opgenomen, omdat ze pas onlangs zijn ontdekt in een liedcollectie uit 1556 (Neurenberg).

Natuurlijk zijn er ook enkele geestelijke motetten te horen. Naast een Agnus Dei van Josquin Desprez, twee psalmmotetten: Thomas Stoltzer, Herr, wie lang willt du mein so gar vergessen (psalm 13) en het bijzonder kunstvolle Psalmmotet Beati Immaculati in via van Luther’s vriend en muzikale rechterhand, Johann Walter. Het eerstgenoemde wordt sober en zeer geconcentreerd gezongen en is juist daarom zeer intens, terwijl het laatstgenoemde (een zeer complex werk) zo wordt uitgevoerd, dat de compositie transparant wordt (wat van de meeste andere uitvoeringen van dit stuk niet gezegd kan worden). Beati Immaculati in via (Psalm 119) is door Walter gecomponeerd voor de inwijding van de nieuwe slotkerk in Torgau (1544). Het werd uitgevoerd in aanwezigheid van alle grote mannen van de Reformatie, incl. Luther (die de dienst leidde) en de keurvorst. Dit zevenstemmige werk bestaat uit 5 canons, die achtereenvolgens worden ingezet en elk twee welgekozen verzen zingen uit Psalm 119 (die in totaal 176 verzen telt), terwijl een ostinate bas onafgebroken zingt ‘Vive Luthere, Vive Melanchthon’. De zevende stem is de alt, die de Keurvorst prijst. Een compositietechniek die mij nog het meest doet denken aan de ars nova muziek uit de late Middeleeuwen. Het resultaat is 'stunning'... Vooral de live-uitvoering tijdens het reeds genoemde concert is mij nog lang bijgebleven. Hier kunt u de origeinel stemboeken zien in pdf en de track van de cd beluisteren.

Het Calmus Ensemble laat zich op deze cd begeleiden door – neen, dat is verkeerd gezegd: werkt hier samen met - de Lautten Compagney (Wolfgang Katschner). De sonore klank van Renaissanceluiten (waaronder ook een basluit, de Colascione), en de prachtige tonen van de blazers (bazuinen, fluiten, en cornet) zorgen voor een heel geslaagd en gelaagd kleurenpalet. De link tussen de wereldse en geestelijke muziek wordt hierdoor zeer duidelijk. Ludwig Böhme noemt in het booklet dit een bewuste 'commmunicatiestrategie' van de hervormers, die hun ideeën verspreidden middels Duitse liederen, daarbij geholpen door efficiënte vernieuwingen in de kunst van de muzieknotendrukkunst.

Crossover tussen Oude Muziek en Pop.

Böhme en Katschner (en twee anderen) hebben het idee van de Hervormers zelf ook weer opgepakt en transformeren enkele van de bekendste liederen uit de tijd van de Reformatie in pop ballads en jazz nummers. Katschners arrangeerde o.a. "Ach bittrer Winter" en Böhme "So treiben wir den Winter aus". Ook het overbekende "Ach Elslein, liebes Elslein" moet zo’n behandeling ondergaan. Leuk, voor tussendoor, maar een beetje teveel van het goede. De nieuwe bewerkingen, goed gemaakt, moeten het afleggen tegen de zeer competente en krachtige Renaissance muziek zelf. Gelukkig wordt die op deze cd op zeer overtuigende wijze gebracht. Van mij had het dus ook kwantitatief wel iets meer Renaissance en een iets minder Eigentijds mogen zijn. Maar ja: Carus-Verlag moet ook zijn partituren aan de man brengen.

Dus toch: van harte aanbevolen !

Tracklist:

Ludwig Senfl: Das Geläut zu Speyer
Johann Walter: Beati immaculati in via
Stephan Zirler: Ich will fürthin gut päpstlich sein
Ludwig Senfl, arr. Juan Garcia: Ach Elslein, liebes Elselein
Traditionell, arr. Sebastian Krause: All mein Gedanken, die ich hab
Orlando di Lasso: Nun grüß dich Gott, mein Mündlein rot
Anonymus: Bummelierst du mir
Ludwig Senfl: Mir ist ein rot Goldfingerlein
Ludwig Senfl: Es hett ein Biedermann ein Weib
Hans Neusidler / Melchior Neusidler: Wascha mesa / Passa é mezo Lamillanesa
Jobst vom Brandt: Lass rauschen, Sichele, rauschen
Traditionell, arr. Ludwig Böhme: Gesegn dich Laub
Traditionell, arr. Ludwig Böhme: O Tannenbaum
Traditionell, arr. Wolfgang Katschner: Ach bittrer Winter
Josquin Desprez: Sit nomen Domini
Traditionell, arr. Ludwig Böhme: So treiben wir den Winter aus
Martin Luther, arr. Bo Wiget: Mitten wir im Leben sind
Thomas Stoltzer: Herr, wie lang willt du mein so gar vergessen
Josquin Desprez: Agnus Dei
Martin Luther, arr. Sebastian Krause: Vater unser im Himmelreich
Heinrich Isaac/Johann Sebastian Bach: Innsbruck, ich muss dich lassen / Nun ruhen alle Wälder
Josquin Desprez: Scaramella va alla guerra
Orlando di Lasso: Matona mia cara
Anonymus: Wir zogen in das Feld
Ludwig Senfl: Das Geläut zu Speyer

Luther over gebruik en nut van muziek…

Zoals al vaker aangehaald op deze website heeft Luther sterk geïnvesteerd in muziek en wel met name in de creatie van goede liederen (met ditto muzieknoten). Hij zelf zette zich aan de arbeid maar spoorde ook medewerkers en vrienden aan om hun literair talent uit te proberen. Er is een brief van Luther aan Georg Spalatin (geleerde humanist, vriend en raadsman van de keurvorst) waarin hij hem vraagt mee te helpen met dit scheppingsproces. In deze brief onthult Luther dat 'het plan bestaat om naar het voorbeeld van de profeten en de eerste kerkvaders de psalmen in de taal van het volk te schrijven... Wij zoeken daarom alom naar dichters... Zelf heeft hij - zo meldt hij de psalm 'De profundis' al vertaald (= Aus tiefer Not, eerste versie). Al snel circuleerde er een eerste oogst, acht liederen, verschenen in 1524 in Wittenberg: 'Etlich christliche Lieder' met prominent vooraan Luthers eerste geestelijke ballade (geen psalm dus!): Nun freut euch lieben christen' gemein... Daarin zijn vervolgens leerstellige en wat moeizame teksten van Paul Speratus te vinden. Ze worden afgedrukt met een uitgebreide bijbelse toelichting: Catechese en Bewijs van bijbelgetrouwheid ineen. Luthers eerste drie psalmberijmingen staan er ook in, achter elkaar en bedoeld om op eenzelfde wijs te zingen, namelijk die van Es ist das Heil uns kommen her, afgedrukt boven de tekst van Luthers berijming van psalm 12, Ach Gott von Himmel sieh' darein ( hier genummerd en aangeduid volgens de Vulgata: 11 - Salvum me fac - zie afbeelding hieronder. De andere twee zijn psalm 14 (Es spricht der unweisen Mund, Vulgata: 13 - Dixit insipiens) en psalm 130 (Aus tiefer Not, ongenummerd, enkel aangeduid met de Latijnse beginregel : De profundis). Ook deze laatste zonder melodie en dus ooit/eerst gezongen op de melodie van Es ist das Heil uns kommen her). Dit is nog een wat 'rommelige uitgave'. Hier kunt u het doorbladeren.

Psalm 11/12: Ach Gott, von Himmel siehe darein

Het eerste officiële Lutherse liedboekje (met voorwoord van Luther zelf, dus geautoriseerd) verschijnt in Erfurt: Ein Enchiridion oder Handbuchlein (Erfurt, 1524) in twee bijna gelijke edities: Het marktprincipe (Er is een nieuw veelbelovend marktsegment aangeboord) schijnt daarbij een rol te hebben gespeeld. De inhoud van dit boekje bevat een verrassend rijke oogst voor een zo korte ontstaansperiode en ook een rijke schat aan melodieën. De verhuis van cantor Johann Walter van Torgau naar Wittenberg zal hier wel voor iets tussenzitten. Het merendeel van Luthers evergreens zijn hier al te vinden (hieronder een afbeelding van de titelpagina). Naast oude Latijnse hymnen en sequenzen, vooral veel psalmberijmingen en vrije liederen met catechetische inhoud. [hier kunt u het geheel (48 paginas) doorbladeren].

Titelpagina van het Erfurter Enchiridion (1524)

En hier de inhoudsopgave (met auteurs: u ziet dat slechts enkele collega's hebben gereageerd, waaronder overigens één vrouw: Elisabeth Cruciger, een ex-kloosterzuster die net als Käthe (Luthers vrouw) naar Wittenberg was gevlucht en daar was getrouwd. Een heel knap lied overigens, het hare, zowel theologisch als poëtisch: Herr Christ der einig Gottes Sohn). Zie hier voor wat toelichting.

Bijna onmiddellijk nadien is er ook al een polyfone zetting van deze liederen (+ nog meer) te vinden in Walters Geistliches Gesangbüchlein, met 4- en 5-stemmige zettingen. Het is duidelijk dat het project op stoom is gekomen: De muziek gaat men in de kringen rond Luther volop gebruiken om de hervonden bijbelse heilsboodschap ingang te doen vinden in de hoofden èn harten van de mensen: Al zingend de wereld doordringen van nieuwe gedachten. De doelgroep is ook duidelijk: Naast iedereen die gïnteresseerd is in de materie wordt vooral de jeugd geviseerd. De sterk catechetische toon van de eerste Lutherse productie versterkt dit gevoel. Op de titelpagina van het Enchiridion worden ze onderaan expliciet vermeld, de 'jonge jeugd'. Het is natuurlijk een verkoopsargument, maar toch, lees maar mee: 'Mit dysen und der gleichen Gesenge soltt man byllich die yungen yugendt aufferzihen' : Deze en soortgelijke gezangen kun je gebruiken om de jonge jeugd op een goede manier op te voeden.

De polyfone zettingen van Johann Walter (zie onder) zijn volgens Luther zelfs expliciet bedoeld voor de jongelui. Een citaat uit het voorwoord van Walters Geistliches Gesangbüchlein (1524/1525) - dat later vaak is herdrukt:

Tweede pagina van het voorwoord van Luther (bij Walter's Gesangbuchlein). [Hier kunt u het begin van het tenorboekje doorbladeren].

zij [= de liederen in deze bundel] zijn vierstemmig getoonzet met geen andere reden dan dat ik graag zou zien dat de jeugd, die toch behoorlijk zal moeten worden opgevoed in de Muziek en de andere goede kunsten (NB: Muziek was een schoolvak en één van de 'artes liberales', DW) iets zou hebben waarmee zij de wulpse liederen en de wereldse gezangen zou loslaten en in plaats daarvan iets heilzaams zou leren, zodat ze het goede zich zou eigenmaken terwijl ze er tegelijk plezier aan beleeft, zoals dat hoort als je met jongeren van doen hebt."

Dit zijn geen originele gedachten van Luther (zoals in diverse publicaties nog al eens te lezen is, terwijl men Luther de hemel in prijst), maar 'common place' (gemeenplaatsen) sinds de tijden van Chrysostomus en Origenes en die gaan weer terug op .... Plato. De kerk heeft altijd een haat-liefde verhouding gehad met muziek, en vooral heeft ze veel moeite gehad met instrumentale muziek. Met name de instrumentale muziek (en dan nog eens heel in het bijzonder: de fluit!) hoorde bij het heidense leven, m.n. bij het theater. Heel mooi is de spanning verwoord door Augustinus als hij vertelt over de eerste keer dat hij Ambrosius hoorde zingen. Maar precies dezelfde redeneringen vind je ook bij Calvijn. Juist daarom is trouwens dit voorwoord van Luther zo sterk. Hij neemt namelijk ook in die debatten meteen positie in, èn hoe ! Lees maar even verder:

Ook ben ik niet van mening dat door het Evangelie alle kunsten tot de grond toe moeten worden afgebroken en vergaan zoals sommige 'over-geestelijke' mensen verkondigen. Ik wil alle kunsten, in het bijzonder de muziek, graag zien in de dienst van Hem die ze gegeven en geschapen heeft.

Luther is één van de weinige theologen die ook het lichaam als scheppingswonder Gods serieus genomen heeft en 'bejaht' (zoals de Duitsers zo mooi kunnen zeggen). Hij genoot dus van eten, drinken, seks en muziek, om maar eens een paar fysieke geneugten te noemen. Hij vond het daarvan kunnen genieten evenzeer tot de christelijke moraal behoren, dan goed gedrag en zeden. Hoe geestelijker een mens zich gedroeg, hoe meer Luther geneigd was op z'n hoede te zijn. Ook de hele 'avondmaalsstrijd' en Luthers afkeer van een rein-symbolische opvatting (Zwingli c.s.) past in dit psycho-theologisch profiel, maar dit geheel terzijde.

Het evangelie ‘zingen’…

‘Euangelion’ ist ein griechisch Wort, und heißt auf deutsch gute Botschaft, gute Mär, gute Neuzeitung, gut Geschrei, davon man singet, saget und fröhlich ist.

[klik hier voor de bespreking van twee recente CD's]

Eigenlijk zegt deze zin, die niet over de muziek maar over de betekenis van het Griekse woord ‘evangelie’ gaat, alles over Luther en de muziek. Ze staat in Vorrede van wat Lutheranen het ‘Septembertestament’ noemen. Dat is Luthers fameuze vertaling van het Nieuwe Testament in het Duits die hij op de Wartburg heeft gemaakt en die net op tijd van de drukpers was gerold om nog op de boekenbeurs van Frankfurt (september 1522) te kunnen worden gepromoot, maar dit terzijde. Waar het om gaat is dit. Voor Luther is het vanzelfsprekend dat je berichten die je belangrijk vindt, zoals het evangelie, ‘zingt’. Het woord valt Luther zelfs nog eerder in dan het woord voor ‘sagen’ (vertellen). Als hij zegt dat muziek een gave is van de Allerhoogste God, in rangorde komend net na het Woord zelf, dan meent hij wat hij zegt. Dat is bijzonder, want lofprijzingen op de muziek in het algemeen, speculaties over ‘Heavenly Harmony’ (muziek der sferen), en de wonderkracht van het lied (David èn Orpheus) behoren namelijk tot het standaardrepertoire van elke theoloog tussen ca. 300-1800 hoorden. Die moèt ieder zichzelf respecterende theoloog wel schrijven. Ze zeggen dus niet veel over hoe de schrijver het zelf beleefde. U vindt ze ook bij Calvijn bijv, die ze gebruikt om zijn Psalmberijmingen te motiveren. Bij hem heb je echter geen andere aanduidingen dat muziek of zingen hem zelf ook iets deed. Het zijn uitdrukkingen van het (neo-)Platoonse wereldbeeld, expressies van het geloof in de Schepper, wiens geest zich volkomen zou hebben uitgedrukt in de harmonie van de kosmos.

Luther meende echter wel degelijk. Zowel theoretisch-filosofisch (de muziek als 'prima materia', de ongeschapen werkelijkheid, vanwaaruit alles wat geschapen is voortvloeit) als praktisch. Dat laatste kunnen we afleiden uit wat hij heeft gedaan. Hij heeft namelijk zèlf gezongen. Als knaap in het koor, als student in 'bedelkoren' langs de deuren van de gegoede burgerij, als monnik tijdens de vieringen en het dagelijks psalmgebed, als priester bij de evangelielezing, de gebeden en – hoogtepunt – bij de canon van de mis. Hij had een heldere tenor, zo is geweten, en aan tafel werd er bij hem duchtig gezongen, met z’n gasten. En dat ging van liederen bij het eten en drinken, tot ballades tot polyfone Latijnse motetten van Josquin Desprez en Ludwig Senfl. De eerste was zijn favoriet, de tweede was met hem bevriend en heeft in 1530, toen Luther in de Coburg wachtte op de uitkomst van de cruciale Rijksdag van Augsburg (na ontvangst van een brief) enkele kleine motetten (Non moriar sed vivam, en In pace inidipsum) opgestuurd. Dat kon/mocht helemaal niet, want Senfl was in dienst van één van Luthers felste tegenstanders (Albrecht IV, München - Bayern), maar het gebeurde toch, de stad in- en uitgesmokkeld door tussenpersonen. [Luthers brief en wat toelichting hier]. En dat nog wel in 1530 precies op het moment dat op de rijksdag in Augsburg beslist werd over het lot van de Lutherse vorsten die een ‘Protestation’ hadden ingediend bij de keizer en Luther zich zat te verbijten van angst dat het mis zou gaan op de Coburg. Het leven is sterker dan de leer. En muziek trekt zich niets aan van confessionele grenzen.

Luthers dichtader is aangeboord in dezelfde periode dat hij de bijbel vertaalde. Logisch, want om een psalm of het Hooglied te vertalen, moet je zelf eigenlijk ook dichter zijn, of op z’n minst een sterk taalgevoel hebben. Dat had Luther. Tegelijk had hij – waarschijnlijk voor privé-gebruik – ook al eens geprobeerd om enkele Latijnse hymnen over te zetten in het Duits. De net in Wittenberg gearriveerde cantor Johann Walter was erbij. Hij is het die waarschijnlijk - terwijl Luther de teksten vertaalde - de wat zwevende gregoriaanse melodiek ook ‘verdichtte’ tot er een liedmelodie ontstond met een duidelijk begin, midden en einde. Zo ontstond Nun komm der Heiden Heiland (Veni redemptor Gentium) voor Advent/Kerst, eeuwenlang 'gezang nr. 1' in elk Duits kerkelijke liedboek. Ook begon hij zingend te catechiseren. Een vertellende samenvatting van het evangelie: Nun freut euch lieben christ g’mein of het Kerstverhaal voor kinderen verteld door de engel Gabriël: Von Himmel hoch da komm ich her. Of deze liederen ook bedoeld waren voor de eredienst, waag ik te betwijfelen. Ik zie in die eerste vrije liederen van Luther eerder gezangen voor ‘huis en school’ (de broodnodige catechese) dan voor de liturgie. De lange leerstellige toelichtingen en onderbouwingen die in de eerste liedboekjes uit 1524 (‘Enchiridion’ en ‘Etlich christlich Lieder’) zijn opgenomen, maken dat aannemelijk. De sterkste indicatie echter zit ’m in het feit dat ook Luthers ballade over de marteldood van de twee Antwerpse ordebroeders, Johan van Essen en Hendrik Vos, in diezelfde liedboekjes is opgenomen, bepaald geen liturgisch lied. Het is ook eerder buiten Wittenberg aantoonbaar dat het volk koralen begon te zingen, dan in Wittenberg zelf.

Luther bleef zweren bij de ‘gezongen mis’, die hij dan ook vertaalde (taal en muziek) in het Duits, opnieuw samen met Johann Walter. De liturgische onderdelen in het Duits, inderdaad, plus een Psalm aan het begin, maar alles in kerktoonsoorten. Een koraal als ‘gebed om de heilige Geest’ (Komm, Heiliger Geist, Herre Gott). Luthers berijming van de geloofsbelijdenis en het Sanctus kan men nauwelijks een ‘gezang’ noemen. Pas in 1529 verschijnen de bekende koralen in het Liedboek, waaronder het Vater unser. De cantorij vervulde dus nog steeds zijn rol in de liturgie. Het zong motetten (meestal in het Latijn, geleidelijk steeds meer in het Duits). Johann Walter gaf ook onmiddellijk meerstemmige versies uit van de nieuwe liederen van Luther en zijn collega’s (vanaf 1525): het ‘Geistliches Gesangbuchlein’ met 3-4-5 stemmige zettingen, klassiek, polyfoon, ook van de nieuwe Lutherse koralen, zowel de hymnische als de vertellende: de geestelijke ballades. Deze eerste edities leiden – mede omdat Luther in het voorwoord hiertoe ook een oproep deed – tot een ware explosie aan dichterlijke-muzikale activiteit getriggerd door Luthers nauwe verbinding tussen ‘evangelie verkondigen’ en ‘zingen’.

Waarom zingen? Omdat het evangelie het hart moet raken. Omdat platte taal de blijde boodschap niet overbrengt. Mensen moeten door de manier waarop de Heilige Schrift gereciteerd, vertolkt wordt, de indruk krijgen dat God hen zelf aanspreekt. Luther meent wat hij zegt als hij stelt dat God zelf spreekt als de bijbelse woorden klinken. Viva vox evangelii. Beter nog dan in een preek, kan het lied dat doen. En het sterkst doet dat lied het, als het de emotieve kracht van de muziek ten volle gebruikt: The utmost for the Highest. Psalm 150 is Luther uit het hart gegrepen.

En zoals gezegd: De Lutherse kerkmuziek bleef gewoon meegroeien met de breed-Europese muziekontwikkeling, die in de rooms-katholieke landen in de tijd van de contra-reformatie een grote bloei kende. U kunt dat ook gewoon horen. Koop een willekeurige CD met Lutherse kerkmuziek uit de 16^de en 17^de eeuw (Johann Walter, Melchior Franck, Michael Praetorius, Heinrich Schütz, Samuel Scheidt, Thomas Selle, om maar enkele muzikanten-cantores-componisten) te noemen. Luister naar de ‘Figuralmusic’ (= muziek voor de capella (zangers en instrumenten) die zij gecomponeerd hebben en u ziet dat men nooit de band heeft verbroken met de kerkmuziek van Rome. U herkent de klassiek geschoolde componisten (vlaamse polyfonie). U hoort dat men les is gaan volgen (ook letterlijk) bij Giovanni Gabrieli, Claudio Monteverdi. Vanuit de Duitse en Scandinavische landen stuurden de vorsten hun meest begaafde zangers (componisten in spe) naar Venetië.

Een verschil is natuurlijk dat de volkstaal door deze componisten ook gebruikt wordt voor geestelijke muziek. Het aandeel van op muziek gezette bijbelteksten neemt toe. Ook bloeit het Evangeliemotet. Maar qua muzikale inventie en vorm blijven het motetten, maar nu in het Duits. De koraalmelodieën en teksten worden ook gebruikt, en leiden tot een aparte motetvorm gebaseerd op de melodie, die per strofe muzikaal wordt gevarieerd (zoals in doorgecomponeerde orgelvariaties). Ook wordt de tekst en/of de melodie gebruikt als materiaal om door een motet heen te vlechten. Wat nog opvalt is dat de meerkorige techniek vaak ruimer bezet wordt. Het wordt wat massaler, wat overigens veroorzaakt wordt doordat – precies – in de Lutherse traditie niet alleen vorsten bereid zijn in de muziek te investeren, maar ook stadsbesturen er veel geld voor over hebben om in de grote stadkerken te kunnen uitpakken met feestmuziek. Door de enige echte Lutherse vernieuwing, de introductie van het ‘koraal’, kan in zo’n muziekfestijn ook ‘het volk’ participeren. Componisten krijgen er niet genoeg van om al die middelen tegelijk, of beter, beurtelings (alternatim) in te zetten. Het oeuvre van Michael Praetorius biedt een staalkaart van wat in een middelgrote Duitse (en Deense, en Zweedse, en Poolse) stad mogelijk is geweest. Ook het orgel kan z’n ding doen, voluit. Wat men bij Sweelinck heeft geleerd (die het enkel voor en na de viering mocht doen), kan men in Duitsland gewoon integreren in de liturgie. Wat een muziekfeest moet de kerkgang toen zijn geweest, zeker op kerkelijke hoogdagen.

Frau Musica

Waar muziek beoefend wordt, heeft de duivel geen kans...

„Vorrede auf alle gute Gesangbücher”

Frau Musika

Vor allen Freuden auf Erden
Kann niemand keine feiner werden,
Denn die ich geb mit meinem Singen
Und mit manchem süßen Klingen.
Hier kann nicht sein ein böser Mut,
Wo da singen Gesellen gut,
Hier bleibt kein Zorn, Zank, Haß noch Neid,
Weichen muß alles Herzeleid;
Geiz, Sorg und was sonst hart an Leid,
Fährt hin mit aller Traurigkeit.
Auch ist ein jeder des wohl frei,
Daß solche Freud kein Sünde sei,
Sondern auch Gott viel bass gefällt
Denn alle Freud der ganzen Welt.
Dem Teufel sie sein Werk zerstört
Und verhindert viel böser Mörd.
Das zeugt Davids, des Königs Tat,
Der dem Saul oft gewehret hat
Mit gutem, süßem Harfenspiel,
Daß er in großen Mord nicht fiel.
Zum göttlichen Wort und Wahrheit
Macht sie das Herz still und bereit.
Solchs hat Elisäus bekannt,
Da er den Geist durchs Harfen fand.
Die beste Zeit im Jahr ist mein,
Da singen alle Vögelein,
Himmel und Erden ist der voll,
Viel gut Gesang da lautet wohl.
Voran die liebe Nachtigall
Macht alles fröhlich überall
Mit ihrem lieblichen Gesang,
Des muß sie haben immer Dank,
Viel mehr der liebe Herregott,
Der sie also geschaffen hat,
Zu sein die rechte Sängerin,
Der Musik eine Meisterin.
Dem singt und springt sie Tag und Nacht,
Seines Lobs sie nichts müde macht,
Den ehrt und lobt auch mein Gesang
Und sagt ihm einen ewigen Dank.

Luther en de muziek

Repetitieopname van Vox Luminis - CD Martin Luther en de muziek, 2016/2017, Outhere music. Eerst de pinksterhymne Veni Sancte Spiritus (Thomas Selle) en dan 2:05 muziek van Caspar Othmayer.

De muziek pulseert op de tactus, het licht stroomt naar binnen, en je hoort dat veel Lutherse componisten in de leer zijn geweest in Italië (m.n. Venetië: Gabrieli en Monteverdi). De Duitse 17de eeuwse kerkmuziek was m.a.w. een fysieke ervaring, sensueel in de letterlijke betekenis van het woord (gericht op de zintuigen en zo op het gemoed). Een uitgebreide bespreking van deze CD vindt u op een aparte pagina

Waar muziek beoefend wordt, heeft de duivel geen kans...

luther en de muziek Luther was een door en door muzikaal mens. Het evangelie moest je "singen und sagen" (in die volgorde). En dan heeft hij niet alleen over de gezongen lezing in de mis. Het ging om veel meer. Muziek raakt het hart en gaat dus dieper, heeft een grotere impact op de mens, dan het gesproken woord alleen. En als het evangelie het hart niet raakt en de hoorder 'blij maakt', maar blijft steken in het hoofd, - Luther is radicaal - dan is het het evangelie (=blijde tijding) niet. Hij spreekt hier uit ervaring. Hijzelf is door de boodschap aangaande Jezus Messias tot in zijn ziel geraakt. Hij weet ook wat het is als die boodschap niet doorkomt. Het best, het meest effectief, het meest 'performant' is de blijde boodschap als ze door de muziek tot in het hart gebracht wordt. De muzikale vertolking ervan en niet in het minst in polyfone zettingen, kon hem raken, ontroeren. Josquin des Prez (ca 1455 – 1521) was Luthers favoriete componist. Zelfs zocht hij in 1530 contact met Ludwig Senfl (meer hierover: zie onder). Leve de Vlaamse polyfonisten dus! Muziek heeft hem bij menige aanval van melancholie er weer bovenop geholpen. Luisteren, èn zelf ook muziek maken, dus. Hij zong tenor en speelde luit.

Voor de eredienst bewerkte hij samen met zijn vriend en cantor, Johann Walter, het gregoriaans zodanig dat je ook in het Duits de hele mis kon zingen (kerktoonsoorten 'verduitst'; Missa ganz Deutsch). Verder maakte hij van oud-kerkelijke Latijnse hymnen (Veni redemptor gentium, Veni creator Spiritus etc.) strofisch zingbare Duitse gezangen en vertolkte de bekendste bijbelse Psalmen in nieuwe Duitse liederen (bijv. Aus tiefer Not (Ps. 130), Ein feste Burg (ps. 46). Ook was het ordinarium van de mis in het Duits ter beschikking: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, al dan niet in strofische vorm. NB. Hier bouwt Luther voort op het werk van anderen. Het Gloria: Allein Gott in der Höh' sei Ehr is bijv. van Nikolaus Decius dateert al van 1522 (Luther's eerste liederen zijn vroegstens 1523). De cantor en het koor mochten blijven, sterker nog: moesten blijven. Zij dragen de structuur van de mis, waaraan het volk natuurlijk participeert. Graag zelfs, maar 'massa-zang' is niet de enige vorm van participatie. Trouwens: de mis mocht ook best af en toe - of deels tweetalig, of afwisselend - in het Latijn. No problem. Dit was overigens ook nog zo in Bach's tijd!

De revolutie boven al zijn echter zijn 'vrije liederen': gezangen, koralen: biddend (Vater unser) , verkondigend (Nun freut euch lieben christen g'mein) verhalend (Vom Himmel hoch da komm ich her - kerstlied). Min of meer per ongeluk is hij daaraan begonnen, toen hij hoorde van de executie van twee Augustijner broeders in Brussel in 1523. Hij pakte toen de luit en zong zijn droefenis eruit middels een ballade: Ein neues Lied wir heben an. Luther als amateur 'Meistersinger van Wittenberg'. Een Phonascus noemde men zo'n muzikant toen. Tekst en liedmelodie komen quasi tegelijk.

De publicatie van de eerste acht gezangen in een bundeltje (Etlich christlich Lieder) was het begin van een ongekende productie: de geboorte van het kerkelijke liedboek, waarvan overigens de oorspronkelijke bedoeling niet in eerste instantie kerkelijk-liturgisch was, maar catechetisch. Dat staat in de eerste edities zelfs vaak met zoveel woorden op de titlepagina, en bijna altijd in de diverse voorwoorden (vaak van Luthers eigen hand). Luthers liedboek is dus eerst bedoeld geweest 'voor huis en school' en wordt pas later ook 'voor de kerk'. Bij Bach haal je de muzikale oogst binnen. Tot vandaag leeft deze traditie in de kerken. Luther zag dat trouwens oecumenisch, d.w.z. zijn teksten waren verankerd in de christelijke traditie van alle tijden en de muziek mocht uit alle hoeken en gaten komen als ze maar goed was.

In volle kerkelijke crisis (1530 - Rijksdag van Augsburg) correspondeerde hij bijv. in het geheim met de componist Ludwig Senfl (Bayern, 'paaps bolwerk') en vroeg om een compositie om zijn angstig hart tot rust te kunnen brengen. Hij voegde de gregoriaanse melodie bij die hij als monnik al zo mooi had gevonden (Avondgebed uit het psalmboek: In pace in idipsum) en ontving misschien niet per kerende post, maar via enkele humanistische sympathisanten de gevraagde compositie en - verrassing - een motet op zijn lijfspreuk: non moriar sed vivam. Deze laatste polyfone compositie is overgeleverd. Een motet van Senfl op de antifoon In pace in idipsum is op zich niet bewaard, maar er is een anonieme compositie die toegeschreven wordt aan Senfl (Ole Kongsted). De originele brief aan Senfl kunt u hier lezen. Luthers bemiddelaars waren wrsch. Bartholomeus Schrenck (patriciër in München, bevriend met Senfl) en Hiëronymus Baumgärtner (Nürnberg). Deze laatste is door Senfl zelf gesuggereerd als 'postbode' (go-between) voor 't geval Luther hem iets zou willen sturen. Beide waren patriciërs en zetelden in de stadsraad. Ze waren naast vrienden ook zwagers.

Natuurlijk heeft hij de muziek ook gepromoot. Het mooist in verschillende voorwoorden bij gezangboeken, vooral de 'kunstzinnige', d.w.z. waar de liederen gezet zijn voor meerdere stemmen. Het meest virtuoos doet hij het in zijn

„Vorrede auf alle gute Gesangbücher”

In dit voorwoord voor alle goede liedboeken schreef Luther een gedicht met de titel: Frau Musika. Het verscheen voor het eerst in een uitgave van zijn vriend (cantor en medewerker) Johann Walter, Lob und Preis der löblichen Kunst Musica (1538, Wittenberg). Luther’s passie voor muziek spat eraf. Zelf speelde hij luit, zong tenor en hield ervan om polyfone muziek te zingen, zo reeds in het klooster, maar ook later 'über 'm Tisch', spontaan met elkaar. Waar muziek beoefend wordt, heeft de duivel geen schijn van kans... Dat is ook de moraal van dit voorwoord. Dat samen musiceren aan tafel, is jammer genoeg voorwerp van veel legendevorming geworden, zodat hierover ook weer heel veel onjuiste beeldvorming is ontstaan (fout = Luther als 'luitspelende liedjesbegeleider' zoals een gitaarspelende jeugdleider; goed = Luther die meerstemmig zowel werelds als geestelijk repertoire zingt, eerder met blokfluit dan luit. En indien al luit, dan een 'intavolatie')

Frau Musika

Of kijk eens naar deze korte impressie vanuit Dresden met fragmenten van Heinrich Schütz, Michael Praetorius, en Melchior Franck:

https://youtu.be/wf1c7Uucn_Y